در این مقاله بر اساس گزارش دیپلمات‌های آمریکایی به بررسی اوضاع سیاسی ایران در یک سال منتهی به کودتای سوم اسفند پرداخته‌ایم. در این مدت ایران، که از آغاز جنگ اول جهانی به‌وسیله نیروهای متفقین اشغال شده بود، درگیر تحمیل قرارداد 1919 از سوی انگلیسی‌ها بود. فشارهای سیاسی و اقتصادی و حتی نظامی انگلیس برای تصویب قرارداد مذکور در مجلس شورای ملی به نتیجه نرسید. گزارش دیپلمات‌های آمریکایی به روشنی نشان می‌دهد که پس از قطعی شدن این شکست، نیروهای نظامی انگلیس به دنبال اجرای کودتای سوم اسفند برآمدند تا از این طریق اوضاع ایران را به‌دست گیرند. به این منظور، آن‌ها ابتدا در یک برنامه‌ریزی حساب‌شده مدیریت نیروی قزاق‌ها را، که مهم‌ترین نیروی نظامی داخل کشور بود و از ابتدای تشکیل فرماندهی آن به دست افسران روس قرار داشت، به وسیله عوامل خود به دست گرفتند. در نهایت هم در نخستین فرصت، برنامه کودتا را به اجرا گذاشتند.

گزارش دیپلمات‌های آمریکایی دو ویژگی مهم در شخصیت رضاشاه را نشان می‌دهد: خشونت؛ و میل شدید به ثروت‌اندوزی. رضاشاه از زمانی که به قدرت رسید با سرعت بسیار زیادی در پی زمین‌خواری و مال‌اندوزی برآمد. در برخی گزارش‌های آمریکایی او نه تنها بزرگ‌ترین زمین‌دار ایران، بلکه بزرگ‌ترین زمین‌دار جهان معرفی شد. رضاشاه برای رسیدن به این ثروت به خشونت، که ویژگی بارز وی بود، متوسل شد و بسیاری از زمین‌ها و ثروت خوانین و سرمایه‌داران را تصرف کرد.

مقاله حاضر به بررسی برخی اقدام‌های آرتور اُپهام پوپ از عناصر سیاسی و اطلاعاتی آمریکا که در زمینه کاوش‌های باستانی و نیز قاچاق و تجارت عتیقه دست داشته می‌پردازد. دوره زمانی این تحقیق مربوط به دوران پهلوی اول است و منابع آن مبتنی بر اسناد وزارت خارجه آمریکا است. این تحقیق بخشی از فعالیت‌های پوپ در قاچاق عتیقه را که با پوشش کارهای باستان‌شناسانه انجام می‌شد، مورد مطالعه قرار داده است.

دو سال پس از آغاز جنگ جهانی اول و یک سال بعد از اشغال خاک ایران توسط نیروهای خارجی و به‌ویژه روس و انگلیس، آذوقه و ارزاق در کشور کمبود یافت و اندکی بعد نیز قحطی بزرگی به مدت دو سال کشور را فراگرفت که شمار زیادی از ایرانیان در آن جان باختند. این مقاله با بررسی اسناد برجای مانده از این قحطی که در طول سال‌های 1917 و 1918 رخ داد به توصیف ابعادی از این واقعه مهم تاریخی که تحولات مهم سال‌های بعد را پدید آورد، پرداخته است. منابع اصلی مورد استفاده شده در این تحقیق، اسناد وزارت خارجه آمریکا و گزارش روزنامه‏های ‌‏آن عصر است؛ البته روزنامه‌هایی که گزارش‌هایی آن در اسناد آمریکایی درج شده‌اند. همچنین به یادداشت‏های ‌‏روزانه شماری از شاهدان ایرانی که مشاهدات خود را در روزنگاشت‏های ‌‏خود ثبت کرده‌‏اند، مراجعه شده است.

گفتگوی موری با مدرس بخشی از کتاب دکتر محمد قلی مجد تحت عنوان « نفت و قتل کنسول آمریکا در تهران» است. این کتاب را نیز انتشارات دانشگاهی آمریکا منتشر کرده است. مشخصات اصلی کتاب آن به شرح زیر است: Mohammad Gholi Majd , Oil And the killing of the American Consul in Tehran, University press of America, 2006,358 pages. ماجرای قتل ماژور رابرت ایمبریRobert Whitney Imbrie نایب کنسول سفارت آمریکا در تهران و دلال کمپانی آمریکایی سینکلر Oil Corporation Sincler در روز جمعه 27 تیر 1303 (18 ژوئیه 1924) درجریان بلوای سقاخانه آشیخ هادی درتهران از حوادث مهم دوران دیکتاتوری رضا خان و از مقدمات خلع سلطنت قاجار و تأسیس سلطنت پهلوی (آبان- آذر 1304) بشمار می رود. ماجرای این قتل مرموز محور اصلی گفتگوی آیت الله مدرس با موری است. دراین بخش آیت الله مدرس فرصت را مغتنم شمرده کلیاتی از اوضاع ایران پیش از اعزام نخستین هیأت مالی به این کشور در سال 1911 به ریاست آقای مورگان شوستر را بیان می کند. وی روایت می کند که دو قدرت غارتگر روسیه تزاری و انگلیس مدتهای مدیدی پیش از ورود میسیون شوستر به ایران چگونه دو منبع استقلال ایران یعنی مالیه و قوای نظامی را در چنگال خود گرفته بودند. مدرس همچنین به ضرس قاطع میگوید که کل فجایع مربوط به قتل ماژور ایمبری، تا به امروز با دسیسه و هدایت انگلیسی ها اتفاق افتاده اند. وی درتوجیه مدعای خود حسادت انگلیسیها به افزایش پرستیژ آمریکا در ایران و احساس خطر آنان از ناحیه مستشاران آمریکایی را مثال میزند که هرچند ناکامیشان ازهمان ابتدا پیشبینی میشد، اما به هر حال تا به امروز دوام آورده اند. با عنایت به این امر که مردم ایران در حکومت بیرحمانه سردارسپه قادر به بیان آزادانه خواسته هایشان نبودند، و از آنجایی که سردارسپه نیز آلت دست انگلیسی هاست، مدرس ابرازامیدواری میکرد که آمریکا بر اعدام مجرمان ابرام نورزد زیرا این به منزله تبعیت کردن از سیاستهای انگلیسیهاست که به زیان ایران و آمریکا تمام میشود.

 مطلب حاضر فصل چهارم از کتاب"The Bridge to Victory and A Land of Famine" است که با عنوان «پل پیروزی و سرزمین قحطی» در دست ترجمه می‌باشد. این کتاب به بررسی نقش ایران در پیروزی متفقین بر ارتش آلمان نازی می‌پردازد. همچنین موضوع بروز قحطی و گرسنگی در میان مردم ایران در نتیجه غارت منابع کشاورزی و مصادره ابزارآلات تولید مردم توسط اشغاگران انگلیسی و روسی در بعد از شهریور 1320 با اتکاء به اسناد بدست آمده از وزارت امور خارجه آمریکا بررسی شده است. در فصل چهارم کتاب مذکور، درخواست‌های ایران از آمریکا برای بدست آوردن اقلام ضروری مردم ایران در سالهای آغازین قرن بیستم میلادی برای مقابله با قحطی بوجود آمده مورد توجه قرار گرفته است. نویسنده کتاب آقای دکتر مجد با اتکاء به اسناد برجای‌مانده از وزارت امور خارجه آمریکا بخوبی نشان می‌دهد چگونه دولت وقت آمریکا در سالهای قحطی بزرگ در ایران به درخواست‌های مکرر ایران برای تأمین نیازهای غذایی مانند گندم و نیز اقلام ضروری مربوط به حمل و نقل کالا مانند لاستیک و لوازم یدکی کامیون‌ها برای حمل مواد غذایی بی‌توجهی نشان می‌دهد. در این مورد اسناد نشان می‌دهد انگلیسی‌ها نقش تخریب‌کننده برای بی‌توجهی دولت آمریکا به درخواست‌های مکرر ایران از طرف آمریکاییها داشته‌اند. جالب آنکه دولت آمریکا با وجود تأکید بر روابط دوستانه بین دو کشور همچنان در عمل، خواسته‌های ایران را یا نادیده می‌گرفته و یا تنها بخشی از آنها را انجام می‌داده است

این مقاله برای برآورد تلفات قحطی، جمعیت ایران را قبل و بعد از قحطی با هم قیاس می‏کند. نخستین سرشماری جمعیت ایران در 1956، 35 سال بعد از آغاز حکومت پهلوی صورت گرفت.¹ در نبود ارقام آماری در سال‏های قبل از این تاریخ، می‏باید بر تخمین‏های افراد معاصر آن دوره، اعم از خارجی و ایرانی، گزارش‏های دیپلماتیک، و مقالات بسیار معدود پژوهشی تکیه کرد که تلاش داشته‏اند‏ جمعیت کشور در دو دهه نخست قرن بیستم را تخمین بزنند. این فصل نخست به مرور و نقد این مطالعات متأخر، از جمله افزایش شهرنشینی و افزایش مهاجرت به کشورهای همسایه و فراتر خواهد پرداخت که کاملاً با گمانه‌های حاکی از یک جمعیت کمابیش ثابت در تناقض هستند و نیز این که جمعیت ایران در 1910 بسیار بیشتر از رقم مورد نظر این مطالعات بوده است. قطعاً شایان توجه است که این نتایج برای مدت‏ها مورد نقد و چالش واقع نشده است‏. این مقاله سپس با استفاده از ارقام جمعیتی که در اسناد وزارت خارجه ایالات متحده و منابع آمریکایی ذکر شده، میزان تلفات ایران را در اثر قحطی و مرض در جنگ جهانی اول درمی‌یابد. این نتایج نشان می‏دهند در نگاهی محافظه‏کارانه بین 8 تا 10 میلیون ایرانی، و شاید بیشتر، در طول قحطی جان باخته‏اند‏. قحطی 1919-1917 احتمالاً بزرگترین فاجعه تاریخ ایران و شاید بزرگترین قتل عام قرن بیستم است. این که این امر نزدیک به یک قرن مکتوم مانده است آدمی را بدگمان می کند که فجایع پنهان دیگری نیز هست که هنوز کشف نشده‏ است‏. 

آرتور چستر میلسپو (Aurthur Chester Millspaugh) روز اول مارس ۱۸۸۳م، در مزرعهای واقع در ۵ مایلی شهر «آگوستا» (Augusta) در ایالت میشیگان متولد شد. دوره دبیرستان را در شهر «آگوستا» در سال ۱۹۰۲ به پایان رساند. سال ۱۹۰۸ درجه لیسانس از کالج «آلیبون»، در سال ۱۹۱۰ درجه فوق لیسانس از دانشگاه ایلینویز و بالاخره سال ۱۹۱۲ درجه دکترای خود را در رشته «اقتصاد» از دانشگاه معروف «جان هاپکینز» دریافت کرد. بعد در سال ۱۹۳۹ یک درجة دکترای افتخاری حقوق نیز از طرف دانشگاه ایلینویز به او اعطا شد.

از سال ۱۹۱۲ به عنوان استاد علوم سیاسی در کالج «ویت من» واشنگتن و از سال ۱۹۱۷ در سمت دانشیار علوم سیاسی دانشگاه «جان هاپکینز» به کار پرداخت. در اواخر سال ۱۹۱۸ در وزارت خارجه آمریکا استخدام شد و به عنوان مشاور درجه چهارم در امور اقتصادی نفت مشغول به کار گردید و در همین سمت بود که برای بار اول در سال ۱۹۲۲ به استخدام دولت ایران درآمد.

میلسپو اندکی پس از پایان دوره نخست خدمت خود در ایران در سال ۱۹۲۷م، از طرف وزارت امور خارجه آمریکا به سمت مشاور کل امور مالی هائیتی منصوب شد. فعالیت وی در هائیتی سه سال ادامه یافت. وی پس از پایان سال ۱۹۲۹م، به آمریکا و فعالیتهای دانشگاهی بازگشت و در سال ۱۹۳۰ به تدریس در دانشگاه و همکاری با مؤسسه بروکینگز (Brookings Institute) واشنگتن پرداخت تا آنکه دوباره در فاصله سالهای ۱۹۴۳ تا ۱۹۴۵ به ایران آمد و ریاست کل دارایی ایران را به عهده گرفت و درباره مأموریت ثانوی خود در ایران، کتاب «آمریکاییها در ایران» را نوشت و پس از بازگشت از ایران دوباره در همان شغل سابق در مؤسسه بروکینگز مشغول به کار شد.

میلسپو در سال ۱۹۴۹م، بازنشسته شد و در پنج سال آخر زندگی، ریاست شورای نویسندگان (سردبیری) روزنامه «کالامازوگازت» را به عهده داشت. دکتر میلسپو عصر روز ۲۴ سپتامبر ۱۹۵۵ به علت سکته قلبی درگذشت و در شهر زادگاهش «آگوستا» در ایالت میشیگان به خاک سپرده شد

پیش از این با آثاری از محمدقلی مجد آشنا شده بودیم. او از پژوهشگران حیطة تاریخ معاصر ایران به ویژه دوره پهلوی در آمریکاست که بیشتر آثار خود در این باره را با بهره از اسناد وزارت خارجه آمریکا تدوین کرده است. از آنجا که این اسناد تاکنون کمتر مورد استفاده محققین این حوزه بوده، آثار وی از جذابیت خاصی برخوردار است. در اینجا به معرفی یکی دیگر از آثار تازه انتشار یافتة او درباره دوران انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی و نقش اساسی انگلستان در به تخت نشاندن رضاشاه و تثبیت موقعیت او در این مسند و سرکوب مخالفان وی می پردازیم که یکی از حساسترین دوره های تاریخ معاصر کشورمان است. کتاب از قاجار تا پهلوی: ایران، ۱۹۳۰  ۱۹۱۹ در بهار امسال توسط انتشارات دانشگاه آمریکا و در ۴۶۲ صفحه منتشر شده است. فصل آغازین کتاب که خود در واقع معرفی مطالب هر فصل کتاب است، در اینجا ترجمه شده و پیش روی شماست.