بعد از ملاقاتهای بدون نتیجه مسئولین سازمان امنیت عراق با امام خمینی ، منزل ایشان در نجف توسط نیروهای بعثی از اول مهر ماه 1357 محاصره شد. با این حال امام از مواضع خود عقب نشینی نکردند به همین دلیل شورای فرماندهی حزب بعث عراق (قیادة الثوره) تصمیم بر اخراج امام از عراق گرفت و این موضوع را توسط ماوران خود به ایشان ابلاغ کردند. در نتیجه امام خمینی تصمیم گرفتند به کویت عزیمت کنند. روز 12 مهر، امام خمینی نجف را به قصد مرز کویت ترک گفتند. دولت کویت با اشاره رژیم ایران از ورود امام به این کشور جلوگیری کرد. دولت کویت پس از ساعتها معطلی اجازۀ ورود نداد. امام و همراهان ناگزیر به بصره بازگشتند. قبلًا صحبت از هجرت امام به لبنان و یا سوریه بود اما اجازه ورود از سوی مقامات سوری و یا امکان فعالیت سیاسی در آنجا مشخص نبود. امام پس از مشورت با فرزندشان (حجت الاسلام حاج سید احمد خمینی) تصمیم به هجرت به پاریس گرفتند. زیرا توقف کوتاه امام در فرانسه می توانست فرصتی برای ابلاغ پیام امام به مسلمانان اروپا و تهیه مقدمات سفر به کشور بعدی باشد.

به مناسبت دوازدهم مهر سالروز هجرت تاریخی امام از عراق مصاحبه فصلنامه مطالعات تاریخی با حجت الاسلام سید محمد دعایی که حاوی نکات تاریخی بسیارارزشمندی است دراینجا بازنشر می گردد

تاریخ‌نگاری با موضوع «انقلاب اسلامی در خارج از کشور» از عناوین مهمی است که می‌تواند مبنای یک پژوهش مستقل قرار گیرد. برای آشنائی بیشتر با این موضوع و آگاهی خوانندگان خود نسبت به این مقوله، با آقای عبدالرحیم گواهی که از دیپلماتهای با سابقه ایران است گفت و گوئی صورت داده‌ایم. این مصاحبه در محل دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است. سیر گفت و گو در بخش اول روی موضوع تاریخ‌نگاری و منافع ملی متمرکز است سپس به انواع طبقه‌بندی کتابهای تاریخی مرتبط با انقلاب اسلامی پرداخته‌ایم و در نهایت برخی از این منابع با ذکر جزئیات آن بررسی شده‌اند. به واسطه طرح نکات تازه‌ای که متکی بر مشاهدات این دیپلمات در عرصه بین‌المللی بوده، متن گفت و گو تقدیم خوانندگان گرامی می‌شود.
 

این‌گفت‌وگو در زمستان 1384‌ با حجت الاسلام سید هـادی خسروشاهی صورت گرفت. موضوع اصلی،تأثیرات انقلاب اسلامی‌ در کشورهای مسلمان بود‌.توقف‌ آقـای‌ خسروشاهی در برخی از این‌کشورها،مـراودات فـکری ایشان با اندیشمندان جهان اسلام،و فعالیتهای فرهنگی وی در نشر آثار اسلامی در خارج از کشور،این‌امکان را داد که به اجمال‌ از‌ مشاهدات و تجربیات ایشان بپرسیم و پاسخ بشنویم.

فاصله شعر تا شعار و شعار تا شعر،بسیار دور و بسیار نزدیک است.مسافتی‌ که چـون طول‌ آه کوتاه است و شاعر،از شعر تا شعار و از شعار‌ تا شعر،چون باد‌ مـی‌دود‌.اما هنوز در راه‌ اسـت.هـرشعر خوب حتما شعار می‌شود و هرشعار بی‌پیرایه‌ای،بی‌شک به شعر پهلو می‌زند.شاید بتوان گفت شعار،شعر ناتمام است و شعر،شعار تمام‌شده.

حساسیت شاعر و ناقد بر‌ شعار و پرهیز کردن از شعار،مربوط بـه دوران اخیر است وگرنه، پیش از اینها،همه اهمیت شعر،در این بود که شعارگونه،دهان به دهان بگردد و بگردد بی‌آنکه کهنگی پذیرد.و نیز‌ شاید‌ بتوان،یادآور شد که پی رنگ هرشعری،شعار است و شـعر،آب رنـگ هرشعار.در شعر نیک،«وضوح»و«القاء»و«جمال هنری»سه مورد بسیار اساسی‌اند و از این‌سه مورد اساسی،وضوح و القاء‌ در‌ شعار جلوه‌گرند.اما اگر در شعار، جمال هنری نیست و یا کم‌رنگ است،همه از آن روست کـه شـعار را فنّ دیگری غیراز فنون‌ شعری است.شعار را در روزگار‌ اخیر‌،گاه گفتاری در برابر کردار دانسته‌اند.چاره‌ای نبود! اما این‌ظلمی بود ناروا بر این‌جانمایه.یکی به دیگری می‌گفت:شعار نده!عـمل کـن!از این‌ ناروایی،بر شعر نیز رفته‌ است‌!مگر‌ نمی‌گفتند که:شعر نباف!واقعیت‌ را‌ بگو‌...

شعار می‌خواهد با کوتاه‌ترین واژه‌ها،بلندترین پیامها را برساند.و نه مگر از طنز و تعریض‌ و اعتراض که شـعرهای مـاندگار را مـدیون خویش‌ کرده‌ است‌ هرسه در شـعارها رخ مـی‌نمایند و نـموده‌اند.روی شعار‌ با‌ جامعه است و مردم.و نه مگر شعر بما هو شعر،تا در لایه‌های‌ جامعه و اجتماع رسوخ نکند،شعر نیست؟

تلاش ما‌ در‌ ایـن‌نوشته‌،بـررسی شـعرها و شعارهای دوران انقلاب و یا به تعبیری کوران‌ انقلاب‌ اسـت؛نـگاهی به این‌واژه‌های ناگهانی و مبارز؛واژه‌های سرخ و شهید.

هنرعـکاسی‌ ازابـتدای ورودش بـه ایران(1217 ش/1839 م)فراز و فرودهایی را پشت‌سر گذارده است. این‌هنر در دربار‌ قاجار محبوس و منحصر ماند،سپس در دوره مشروطه پاگـرفت‌ و تا حدی به میان‌ مردم راه یافت. با‌ روی‌ کارآمدن پهلوی اول و برقراری بروکراسی اداری و نیاز بـه اسنادی چون شناسنامه عـکس‌دار،فـراگیر شد و در دهه چهل و پنجاه شمسی عمومیت آن تا بدانجا پیش رفت که به واسطه آشنایی مردم با‌ این‌هنر و به مدد تجهیزات سهل الوصول و ارزان‌ قیمت،راهی خانه‌ها شد.رشد و گسترش هنر عـکاسی، به‌طور طبیعی به تنوع کارکرد آن‌ انجامید،تا جایی که با حاکمیت درازمدت اختناق،وارد بسترهای‌ سیاسی‌ کشور گردید.

درمقاله پیش رو ،عکس به‌عنوان یکی از عناصر مبارزه با رژیم پهلوی موردتوجه قرار گـرفته،بـا اتکا به‌ اسناد،کارکرد آن از آغاز نهضت امام خمینی تا پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی،بررسی شده است.این‌ سندها می‌گویند که عکس به‌عنوان مفهومی نمادین،باعث تهییج مردم در مبارزات می‌شد: «اخیرا عـکسهای مـختلفی از افرادی که احیانا در تظاهرات و جریانات اخیر‌ مصدوم‌ و یا کشته شده‌اند در دانشگاه چسبانید و زیر آن ضمن اهانت به مقام شامخ سلطنت نوشته شده،از سری عکسهای‌ مربوط به کشتار بی‌رحمانه 17 شهریور،ایـن‌عکس‌ها فـوق العاده تحریک‌آمیز‌ و مهیج‌ می‌باشد‌.» دراین میان عکسهای امام‌ خمینی‌ به‌عنوان‌ مرجع دینی و رهبر سیاسی،جایگاهی خاص داشت. یکی از عللی که باعث پدید آمدن این‌هیجان می‌شد،سانسور مطبوعات بود،چـرا کـه‌‌ عـکس‌ یا‌ خبری از وقایع روز-بویژه پیـش از شـهریور‌ 1357‌-در روزنـامه‌ها منتشر نمی‌شد و حاکمیت سعی در بی‌خبر نگاه داشتن مردم داشت.از این‌روجامعه با ابزار خود پیش‌قدم شد‌. از‌ دهه‌ 1340 که بیانیه‌ها،پیامها و سخنان امـام خـمینی در مـیان مردم‌،دست‌به‌دست چرخید و بردر و دیوار نصب شد،عـکس ایـشان نیز در کنار آن قرار گرفت و به میان مردم راه‌ یافت‌ و کم‌‌ کم به نمادی از مبارزه تبدیل شد.

«ساعت 15:13 روز‌ 8/6/37‌[57]،شیخ اسـد اللّه احـمدیان در مـسجد جامع شهر سمنان،ضمن سخن‌رانی مذهبی عکس خمینی را‌ از‌ جیبش‌ بـیرون آورده و به‌ حاضرین در مجلس نشان داده و حاضران صلوات فرستاده‌اند...»2و در‌ سندی‌ دیگر‌ شخصی با اشاره به عکس امام خمینی اظهار مـی‌کند:«کـسانی کـه اسلام را کامل‌ بشناسند‌ حتما‌ از این‌عکس‌ همراه خواهند داشت.

پس از اعلام خبر خروج شاه از ایـران در اخـبار ساعت 14 رادیو سراسری،کشور غرق در شـادی و هیجان‌ شد. عباس قـره‌باغی دربـاره چگونگی خروج شاه از کشو در خـاطرات خـود می‌نویسد؛باتوجه به تصمیم شاه در جلسه شورای سلطنت،قرار بود شاه روز چهارشنبه 27 دی 1357 از‌ کـشور‌ خـارج شود اما غروب روز دوشنبه 25 دی کـه خـبر رأی اعـتماد مجلس سنا بـه دولت بـختیار در روزنامه‌ها منتشر شد،طـولی نـکشید که سپهبد بدره‌ای تلفنی اطلاع داد‌:«اعلی‌حضرت‌ به جای‌ چهارشنبه،فردا،روز سه‌شنبه صبح حرکت خـواهند کـرد و مسافرت خصوصی و غیررسمی است.» قره‌باغی مـی‌افزاید؛بـرای مسافرت غـیررسمی هـم روش خـاصی وجود‌ داشت‌.معمولا نـخست وزیر، رؤسای مجلسین‌،رئیس‌ ستاد و تعدادی از مقامات علاوه بر وزیر دربار و رؤسای تشریفات،در فرودگاه حـاضر مـی‌شدند.اما شاه به فرماندهان نیروهای نـظامی،حـتی بـه فـرمانده نـیروی‌ هوایی‌، که بـه عـلت داشتن‌ مسئولیت‌ حفاظت هواپیمای اختصاصی و تشریفات پرواز،معمولا در مسافرتهای خصوصی و داخلی هم حضور پیدا می‌کرد اجازه نـداده بـود بـه فرودگاه بیایند.

حدود ساعت 10 صبح مشایعت‌کنندگان در پاویـن سـلطنتی فـرودگاه مـهرآباد‌ در‌ انـتظار ورود شـاه و فرح بودند.هواپیمای اختصاصی شاهین(جت 727)نیز مقابل پاویون قرار داشت. دقایقی بعد شاه نیز بر حفظ انضباط در نیروهای مسلح تأکید کرد و به قره‌باغی گفت‌:«مواظب‌ بـاشید که‌ فرماندهان یک وقت دیوانگی نکنند و به فکر کودتا نیفتد.»

عباس قره‌باغی از انتظار شاه برای دیدار با‌ بختیار می‌نویسد:«اعلی‌حضرت در انتظار نخست وزیر و رئیس مجلس شورای ملی‌،در‌ حالی‌که‌ در سالن پاویـون سـلطنتی قدم می‌زدند با آقایان‌ نخست وزیر و رئیس مجلس شورای ملی،در حالی که ‌‌در‌ سالن پاویون سلطنتی قدم می‌زدند با آقایان‌ سجادی رئیس مجلس سنا و اردلان وزیر‌ دربار‌ صحبت‌ می‌کردند.پس از مدتی آقـایان بـختیار و دکتر سعید آمدند.اعلی‌حضرت بلافاصله با آنها مشغول گفت‌وگو‌ شدند.نخست وزیر اظهار نمود، ازدحام عجیبی در اطراف مجلس شورای ملی بود‌ و با هـلی‌کوپتر از داخـل‌ محوطه‌ مجلس پرواز کرده،و الاّ نمی‌توانست بـا سـرعت خودش را به فرودگاه برساند.به‌هرحال معلوم شد که مجلس‌ شورای ملی هم به دولت رأی اعتماد داده است

از‌ اواخـر‌ دهـه‌ 1340 عـملیات براندازی چریکی رو به فزونی نهاد؛ حمله مسلحانه به‌ پاسگاه ها، کلانتری ها، بانکها و...و ایجاد‌ جنگ شهری و تـرور نظامیان و مقامات رژیم پهلوی، ترور مستشاران نظامی امریکایی و به‌طورکل ایجاد‌ جو و فضایی مـلتهب و ناآرام‌ در‌ دستور کار گـروههای مـبارز و مسلح قرار گرفت.تا آن‌زمان هریک از نهادهای امنیتی و اطلاعاتی چون‌ اداره دوم ارتش، ساواک، شهربانی و ژاندارمری جداگانه،مستقل از هم و به فراخور حال و توانایی و استعداد خود‌ با اقدامات براندازانه،برخورد می‌کردند.در همین‌برخوردهای جداگانه‌ مـواردی نیز پیش می‌آمد که تعقیب و دستگیری سوژه‌ای در دستور کار دو تیم از دو نهاد امنیتی‌ قرار می‌گرفت،و در این‌مسیر،گاه برخورد‌ و اصطکاکی‌ نیز بین دوتیم از دو نهاد امنیتی‌ قرار می‌گرفت،و در این‌مسیر،گاه برخورد و اصطکاکی نیز بـین دو تـیم رخ می‌داد. بسیاری ازاسلحه‌کشی های خیابانی که رژیم شاه از آنها به‌عنوان‌ جنگ‌ و گریزهای خیابانی میان چریکها و نیروهای امنیتی یاد می‌کرد،جنگ قدرتی میان نیروهای سرکوبگر و ضدبرانداز بود که گاه به‌ خاطر کـسب افـتخار و پاداش،ساواک و شهربانی در گشودن آتش به روی‌ یکدیگر‌ تردید نمی‌کردند.

بسیاری از نویسندگان و محققان،شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران‌ را بررسی کرده‌اند و هر‌ یـک‌ از زاویه دانش خود بـه تـحلیل آن پرداخته‌اند.آنان انقلاب ایران را در مقابل سایر انقلابها، ارزیابی نموده‌اند.فرد هالیدی‌(1)در تبیین انقلاب ایران به پنج عامل اشاره می‌کند:

1 - توسعه‌ ناهماهنگ‌ و سریع اقتصاد سرمایه‌داری ایران

2 - ضعف سیاسی رژیم شاهنشاهی

3 - ائتلافهای‌ گـسترده نیروهای مخالف

4 - نقش اسلام و رهبری - (امامت و ولایت)در بسیج نیروها

5- زمینه‌ متغیر و نامعلوم محیط بین‌الملل.(2)

علاوه بر عوامل فوق، شکست مالی حکومت‌،تباهی‌ طبقه حاکم،ناهمسانی طبقاتی و کاربرد زور نیز مورد تأکید قرار گـرفته اسـت.

انقلابها به اشکال مختلفی بروز می‌کنند و هرکدام با شیوه‌ای خاص به نقد گذشته و تبیین‌ آرمانهای آینده می‌پردازند؛انقلاب‌ فرانسه‌ با زمینه ایدئولوژیک در روشنگری قرن هجدهم، آرمانهایش را در قالب مفاهیم آزادی،برابری و بـرادری مـعرفی کرد.انقلاب روسیه نیز با زمینه‌ سوسیالیسم قرن نوزدهم،طرحهای خود را برای‌ آینده‌ در چارچوب دولت بی‌طبقه بیان کرد که‌ از طریق دیکتاتوری پرولتاریا تحقق می‌یابد.انقلاب ایران نیز خود را در تعابیر ایـلامی بـا انتقاد دینی از نظم گذشته و تبیین نظم‌ جدید‌ مطرح‌ نمود.(3)از این‌رو،دو سؤال‌ اساسی‌ مطرح‌ است:

آیا دلیل اساسی شکل‌گیری انقلاب ایران برهمین موارد استوار است؟آیا در شکل‌گیری‌ انقلاب ایران منابع ایرانی نـقش داشته‌اند؟برای پرداخـتن بـه این‌موضوع باید‌ به‌ تحلیل‌ شـرایط جـامعه ایـران قبل از سال 1357 پرداخت‌.

کم نیستند نواحی گمنامی که به واسطه رخدادهای تاریخی، نامشان بر سر زبانها افتاده، شهرت جهانی یافته‌اند: فین کن اشتاین (محلی در لهستان)، چالدران (روستایی در ایران)، گوادلوپ (جزیره کوچکی در شرق دریای کارائیب) و...
نام گوادلوپ (Guadeloupe) در دگرگونیهای سیاسی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار شنیده یا خوانده می‌شود. بیشتر منابعی که به رویدادهای سال 1357 ایران پرداخته‌اند، به نشست پنجم ژانویه 1979/15 دی 1357 در این جزیره اشاره کرده‌اند. در آن روز جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا، جیمز کالاهان نخست‌وزیر انگلستان، والری ژیسکاردستن رئیس‌جمهور فرانسه و هلموت اشمیت صدراعظم آلمان غربی، سران چهار کشور متحد بلوک غرب، در گردهم آیی غیررسمی، درباره موضوعات سیاسی ـ اقتصادی جهان گفت و گو کردند. از آن جمله بود؛ ایران، انقلاب اسلامی و موقعیت محمدرضا پهلوی.