رسیدن شعله‌های جنگ جهانی دوم به ایران و خروج رضاشاه، فضای باز سیاسی را با خود به همراه آورد. این فضا بدان سبب بود که دیکتاتور بعدی هنوز به قدرت کافی برای بسط خودکامگی‌اش دست نیافته بود و نمی‌توانست از شکل‌گیری احزاب سیاسی با گرایش‌های مختلف جلوگیری کند. از جمله این احزاب حزب توده بود که در مناطق مختلف اقدام به تأسیس شعبه‌هایی کرد. مناطق کارگری مکان‌های مناسبی برای توسعه فعالیت حزب توده بود. حوزه عظیم نفتی و صنایع وابسته به آن، خوزستان را به یک منطقه کارگری تبدیل کرده بود. شرایط سخت زندگی کارگران، عملکرد انگلیسی‌ها و اوضاع اجتماعی خوزستان زمینه مناسبی را برای فعالیت حزب توده در دهه 1320 فراهم کرد. برخی می‌پندارند که حزب توده به وجودآورنده اعتراض‌های کارگری در خوزستان بود و با سازماندهی کارگران صنایع نفت توانست با ستم کمپانی انگلیسی مبارزه کند اما این پندار چندان با واقعیت محض مطابق نیست اگر بدانیم که کارگران خوزستان بر اثر ستم‌های کمپانی انگلیسی، زمینه و انگیزه کافی برای اعتصاب و حتی شورش داشتند و دست بکار نیز شده بودند. حزب توده تنها توانسته بود زمان و مکان مناسب برای ابراز وجود را تشخیص دهد و رندانه شریک اعتراض‌های کارگران گردد. در این پژوهش سعی بر این است که تنها گوشه‌ای از فضای حاکم بر خوزستان و فعالیت حزب توده در این منطقه در بین سال‌های 1327-1320 با توجه به اسناد و مدارک بازنمایی شود.

گروه منصورون یکی از تشکل‌هایی بود که با در پیش گرفتن مشی مسلحانه و ترویج آن در میان جوانان، از سال 1349 آغاز به سازماندهی کرده بود. گروه منصورون از رهبری امام خمینی تبعیت می‌کرد و حوزه عمل و فعالیت آن استان خوزستان بود. گروه منصورون، خود از چهار گروه و جریان مبارزاتی تشکیل شده بود.

 هدف این مقاله، بررسی چگونگی رابطه میان ساختار حکومت در عصر پهلوی ‌دوم و بحران مشروعیت این رژیم است و اینکه چگونه تمرکز منابع قدرت در حکومت محمدرضاشاه، به بحران مشروعیت و فروپاشی رژیم وی کمک نمود. به اعتقاد مقاله، به‌طور کلی یک نظام سیاسی آنگاه از مشروعیت و دوام برخوردار خواهد بود که بتواند از میزان کنترل و تمرکز بر منابع قدرت کاسته و به خواسته‌های مشروع جامعه از جمله تقاضای مشارکت سیاسی توجه نماید و در مقابل، در صورتی که حکومت کنترل ابزارهای قدرت را در اختیار بگیرد و نسبت به پاسخگویی به خواسته‌های جامعه بی‌توجه گردد، مشروعیت و استمرارش را از دست خواهد داد. وضعیت اخیر، به‌طورکلی از جمله خصیصه‌های اکثر نظام‌های اقتدارگرای شخص‌محور (نئوپاتریمونیال) شمرده می‌شود. از این‌رو حکومت محمدرضاشاه را می‌توان در این طیف از نظام‌های سیاسی قرار داد. ساخت قدرت سیاسی در عصر پهلوی ‌دوم، به‌طور کلی حکایت از ساخت آمرانه‌ای می‌کرد که شخص شاه در رأس هرم، تمامی قدرت را به تنهایی در انحصار خود داشت و به بازیگر اصلی عرصه سیاست در کشور تبدیل شده بود. در این سیستم، شاه برای اجرای منویات و تحکیم قدرتش تمامی ابزارها و منابع قدرت را نزد خود متمرکز ساخته بود و از حمایت‌های گسترده آمریکا نیز بهره می‌برد. اما نکته اساسی این است که تمرکز قدرت، به‌جای آن‌که به ثبات و دوام رژیم کمک نماید، موجبات فروپاشی آن را فراهم کرد. این انحصار قدرت، در مجموع از توزیع منطقی منابع قدرت در بین گروه‌ها و طبقات اجتماعی، و همچنین بین حکومت و جامعه جلوگیری به عمل آورد و فضای سیاسی حاکم بر کشور را به انسداد کشانید. بر این اساس، نادیده‌گیری خواسته‌های مدنی جامعه از سوی رژیم، باعث به وجود آمدن شکافی عمیق میان حکومت و جامعه و در نهایت بحران مشروعیت رژیم و شخص شاه شده و در نهایت نظام سلطنتی را به نابودی کشانید.

 سال‌های حکومت رضاشاه را می‌توان آغاز دوران جدیدی در تاریخ ایران محسوب کرد. حکومتی که وی در رأس آن قرار داشت با شعار «وحدت ملی» و در مقطعی حساس از تاریخ ایران به صحنه آمد و بدین‌گونه حمایت بسیاری از روشنفکران را جلب کرد. حکومت رضاشاه تصور می‌کرد با ابلاغ و دستور اجرای سیاست‌هایش در زمینه‌های مختلف می‌تواند ماهیت جامعۀ ایران را دگرگون سازد و به زعم خویش ملتی یکپارچه و در خدمت دولت ایجاد نماید. بر این اساس دولت وی بدون توجه به مؤلفه‌های تشکیل دهندۀ هویت ایرانی و پیوندهای تاریخی و مذهبی جامعۀ ایران در صدد برآمد تا سیاست‌هایی چون اسلام ستیزی، باستان‌گرایی، توسعه و نوسازی به شیوه اروپایی را با تعریف جدیدی از هویت ملی به جامعۀ ایران تحمیل کند که ماهیتاً برگرفته از آموزه‌های غربی بود. اما آنچه در آیینۀ ایدئولوژی رسمی حکومت به عنوان ایده‌آل ظاهر می‌شد با آنچه در صحنۀ جامعه به چشم می‌خورد، تفاوت آشکاری داشت. از یک سو رشد شهرنشینی و گسترش آموزش و پرورش و رسانه‌های همگانی و اشاعه افکار نو، فشار فزاینده‌ای برای احراز منزلت شهروندی در میان قشرهای نو پای جامعه پدید آورده بود و از سوی دیگر پاسخ دولت پهلوی به خواست‌های آنان همان پاسخ پادشاهان پیشین به اتباع حکومت خود بود. همین امر، حاکمیت را به پارادوکس عمیق تاریخی در تعریف هویت کشاندکه نتیجه‌ای جز ایجاد فاصله بین ملت و دولت درپی نداشت.

 قوای متفقین در جنگ دوم جهانی، پس از اشغال ایران در شهریورماه 1320، به ایجاد یک دالان تدارکاتی پرداختند که تسلیحات و تجهیزات نظامی امریکایی و انگلیسی را از خلیج‌فارس به شمال ایران و از آنجا به دست ارتش شوروی برسانند که در برابر حمله ارتش آلمان هیتلری مقاومت می‌کرد اما گامی بیش تا شکست خوردن فاصله نداشت؛ شکستی که در اثر آن، نقشه جغرافیا و تمام سازوکارهای جهان دگرگون می‌شد و پیامدهایش برای قدرت‌های بزرگ آن روزگار چنان هولناک می‌نمود که دو اردوگاه دشمن یکدیگر یعنی کاپیتالیسم و کمونیسم را با هم متحد کرد تا از پیروز شدن دشمن سوم یعنی فاشیسم که موجودیت هر دو را تهدید می‌کرد جلوگیری کنند. بدین منظور تصرف مسیرهای زمینی ایران، اعم از جاده‌ای و ریلی و نیز برقراری پل مواصلاتی هوایی را به سرعت اجرا کردند. نیروهای متفقین علاوه بر بهره‌برداری از راه شوسه مسیر بوشهر، شیراز، اصفهان، تهران و قبضه کردن راه‌آهن سراسری ایران که بندر شاهپور در ساحل خلیج‌فارس را به بندر ترکمن در ساحل دریای مازندران وصل می‌کرد، یک دالان هوایی نیز با همان هدف ایجاد کردند و بدین ترتیب افزون بر این که راه‌آهن ایران زیر جنگ‌توشه‌های غربیان کمر خم می‌کرد و جاده‌های کشور جولانگاه ادوات زرهی و مکانیکی اشغالگران بود، آمدوشد هواپیماهای نظامی بیگانه در آسمان ایران نیز آغاز گردید و آسمان ایران هم به اشغال متجاوزان در آمد و تا مدتی پس از خاتمه جنگ دوم جهانی نیز ادامه یافت.

 اسناد تاریخی با تمام ارزش و اهمیتی که در روشن ساختن زوایای به‌چشم نیامده تاریخ دارند، اگر به دیده نقد و سنجش نگریسته نشوند، گاه اشتباه انگیز و خود منشأ خطاهای تاریخی می‌گردند. برای معرفی یک سند تاریخی درنگ‌ها باید تا آنچه که در سند جای گرفته، با مدارک و دانسته‌ها و داده‌های دیگر، سنجیده آید که نادرست سخنی اگر به‌ آن راه یافته، دریافته و نشان داده شود. و نیز بایسته چنان است که نامهای خاص یاد شده در سند، تا آنجا که شدنی باشد شناسایی و شناسانده شود و سند هرچه گویاتر گردد. نوشتاری که در پی خواهم آورد، کوششی برای معرفی و بررسی یکی از اسناد ساواک است که در خلال آن از چند سند تاریخی دیگر نیز بهره و سراغ خواهم گرفت. 

 به محض صدور فرمان کشف حجاب از سوی رضاشاه ، آن دستور به یک تابوی غیرقابل عبور در سراسر کشور تبدیل گردید و نقض یا کوتاهی در اجرای آن را از هیچکس تحمل نمی‌کردند. اسنادی که در پی‌آید ماجرای مجازات یکی از افسران جزء به جرم نادیده گرفتن آن فرمان است. عبارت «پیشرفت نهضت بانوان» که در این اسناد بچشم می‌خورد تعبیر مضحکی از فرمان ممنوعیت حجاب برای بانوان است.