«احمد بنی احمد» فرزند محمدتقی به سال ۱۳۰۸ ش در تبریز به دنیا آمد. دوره ابتدایی را در تبریز و تحصیلات دوران دبیرستان را در شهرهای خوی و تبریز به پایان رسانید و در رشته قضایی از دانشگاه تهران لیسانس گرفت. در ۱۳۳۴ ازدواج کرد و صاحب چهار فرزند (سه دختر و یک پسر) شد.  او مدتها در مدارس آذربایجان معلم، مدیر و ناظم بود. در ۱۳۳۷ به حزب حکومت ساخته «مردم» پیوست و در نوشته های مختلف خود، رژیم پهلوی را به انحای گوناگون، تمجید و ستایش کرد و در کتابش پنج روز رستاخیز ملت به تمجید از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ پرداخته آن را قیام ملی نامید. مهمترین دوران حیات سیاسی احمد بنی احمد با تأسیس حزب رستاخیز در اسفند ۱۳۵۳ و عضویت او در این حزب سپس انتخابش به عنوان نماینده مردم تبریز در دوره ۲۴ مجلس رستاخیزی شورای ملی آغاز شد. او به عنوان نماینده ای پرجنب و جوش و تا حدی حاشیه ساز و در حالی که کماکان مورد اعتماد حکومت بود، تا واپسین دوران عمر رژیم پهلوی در این مقام ماند. در تیر ۱۳۵۷ و به دنبال ابراز نارضایتی شاه از عملکرد حزب رستاخیز و در هنگامة گسترش ناآرامی های انقلابی، به عنوان اقدامی پیشگیرانه از عضویت در حزب رستاخیز کناره گرفت و با تشکیل حزب سوسیال دمکرات «»اتحاد برای آزادی»  در شهریور ۱۳۵۷ نقش مخالف و منتقد دولت های وقت را در مجلس دوره ۲۴ برعهده گرفت و به عنوان منتقدی وفادار به مجموعه رژیم پهلوی از تریبون مجلس و نیز نشریات و مصاحبه های مختلف به انتقاد از عملکرد دستگاهها و سازمانهای مختلف دولتی پرداخت و تقریباً هیچ گاه در جایگاه منتقد و مخالف شخص شاه (به عنوان خواستار سقوط نهایی رژیم پهلوی) ظاهر نشد. سوژه (بنی احمد) نیز با K.G.B در ارتباط بوده است. ساواک در گزارشی دیگر در ۱۸ آبان ۱۳۵۷ با توجه به اظهارنظر «گنادی فالونین» معاون بازرگانی وقت شوروی در تهران درباره محبوبیت بنی احمد در میان مردم، بر این اعتقاد و یا حداقل سوءظن قرار گرفت که او می تواند با محافل مرتبط با شوروی و کا.گ.ب هم ارتباطاتی داشته باشد، بویژه اینکه ساواک معتقد بود این فالونین از افسران اطلاعاتی شناخته شده  کا.گ.ب در ایران است؛ مضافاً اینکه بنی احمد در زمانی که روزنامه عصر نوین را اداره مین مود ترددهایی جهت خرید کاغذ به بازرگانی شوروی داشته است.

هلاکو رامبد فرزند محمدحسین سالاراسعد طالشی و نوه پسری نصرت الله خان عمیدالسلطنه (سردار امجد طالشی) و نوه دختری محمود احتشام السلطنه، به سال ۱۲۹۸ ش در تهران زاده شد. از تحصیلات آغازین او اطلاعی در دست نیست اما می دانیم که در ۱۳۱۸ ش از دانشکده افسری در رسته توپخانه دانش آموخته شد. تا ۱۳۲۰ ش فرماندهی آتشبار سوم هنگ چهارم توپخانه کوهستانی، سپس تا ۱۳۲۱ این مسئولیت را در آتشبار دوم هنگ دوم توپخانه صحرایی برعهده داشت. وی بنابر علتی که بر ما معلوم نیست، در زمان خدمت در ارتش، تنزل درجه یافت  به گفته خودش، آن درجه مسترد گردید  اما از آن پس از خدمت در ارتش کناره گرفت. سپهبد حسین فردوست  در خاطراتش از هلاکو رامبد با عنوان سرهنگ مستعفی ارتش نام برده است. رامبد قبل از دهه ۱۳۳۰ ش به امریکا رفت و یک دوره عالی اقتصاد (مدیریت تجارت) را در دانشکده بین المللی شهر اسپرینگ فیلد (spring Field ) در ایالت ماساچوست گذراند. وی در بین سالهای ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۶ ش مدیر داخلی شرکت سهامی پرس اکسپرس بود؛ سپس مدیریت شرکت سهامی ایتال اکسپرس (شرکت هواپیمایی آلیتالیا) در ایران (تهران) را برعهده گرفت و پس از تشکیل سندیکای هواپیمایی کشور، دبیر این سندیکا گردید.

انجمن قلم ایران به سال ۱۳۳۶ ش در زمان حکومت محمدرضا پهلوی و به عنوان شعبه ای از انجمن بین المللی قلم PEN) در ایران تأسیس شد. این انجمن زمانی در ایران موجودیت یافت که تنها چهار سال از کودتای امریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ می گذشت. محمدرضا پهلوی در آن زمان با بهره گیری از عناصر نظامی و پشتیبانی های سیاسی  اطلاعاتی امریکا و انگلستان توانست پس از دورای پرتنش، حکومت خود را به ثبات نسبی برساند. این حکومت، مصداق نظام دیکتاتوری سلطه طلب و وابسته ای بود که بر تمام نهادهای فرهنگی، سیاسی جامعه نظارت کامل داشت. در حالی که PEN پس از جنگ جهانی اول به منظور مبارزه با سانسور و اختناق در حکومت های دیکتاتوری و برای حمایت از حقوق نویسندگان و اشاعه آزادی قلم و فکر به وجود آمده بود. در آغاز مطالعه و بررسی پیرامون انجمن قلم، این سئوال پیش می آید که چگونه شعبه ای از انجمن PEN در کشوری مانند ایران تأسیس شده که سلطنت مطلقه بر آن حاکم است؟ و چرا زین العابدین رهنما، یکی از روزنامه نگاران و سیاستمداران حرفه ای وابسته به حکومت پهلوی، که سالیان متمادی در ارکان سیاسی و اجرایی سلطنت پهلوی خدمت می کرد و پسران خود را نیز به پست های سیاسی رساند، به تأسیس این انجمن اقدام کرد و دبیرکل آن شد؟ مقاله حاضر که با هدف تبیین ماهیت و عملکرد انجمن قلم ایران تدوین شده است، درصدد پاسخ گویی به این پرسش ها است: ۱. چگونگی شکل گیری انجمن بین المللی PEN و عملکرد آن. ۲. مؤسسین و نخستین اعضای انجمن .PEN

تحولات سریع در هر بخشی از جامعه، دیگر بخشها را نیز به چالش می کشاند و در این میان  نسل جوان به واسطه نیروی جوانی و استعدادهای برتر، سریعتر و راحتتر از دیگر بخش های جامعه از تغییرات و دگرگونی ها استقبال می کند. از این رو مسئله نسل جوان برای بسیاری از حکومت ها و دولت ها مسئله ای مهم و گاه پیچیده رخ مینماید که حل مشکلات آن بخش از جامعه  دشواری های زیادی را برای حکومتگران به همراه داشته است. دوران پهلوی دوم نیز از این قاعده مستثنا نبوده است. مسئله جوانان در هر دو دوره به پیچیده ترین شکلی رخ نمود و زمامداران وقت را به چالش کشید. آنان در پی یافتن راه حلی برای این معضل، ضمن سرپوش گذاشتن بر ناتوانایی های خود در برخورد با چنین دشواری هایی، پیچیدگی آن را ناشی از تحولات و دگرگونی های نیم قرن پیش از دوره حکومت خود خوانده، آن را نه تنها مربوط به ایران بلکه به پنج قاره جهان نسبت می دادند. در نظر حکومتگران، مطالعه برنامه های دولتهایی چون امریکا، اروپا، کشورهای بلوک شرق و اسرائیل می توانست راهگشای مناسبی برای حل مسئله نسل جوان در ایران باشد؛ پس عده ای از سوی دولت به برخی کشورها سفر کردند تا با آگاهی از شیوه برخورد و نوع برنامه های آنان با جوانان، طرحی برای حل مشکلات جوانان ایران ارائه دهند. مهدی نواب بوشهری و طاهره عرفان و بعدها عباس اخباری از جمله افرادی بودند که برای ارائه چنین طرحی به امریکا و اسرائیل مسافرت کردند و طاهره عرفان نیز دوره رهبری جوانان را در امریکا و اسرائیل گذراند.

در تاریخ معاصر کشورمان، شمار زیادی از زنان و مردان در زمینه های گوناگون پا به عرصه نهادند و با نقش آفرینی های خود، تأثیری متناسب با نقش و توانایی های خویش بر سرنوشت ملت ایران گذاشتند که پرداختن به زوایای مختلف زندگی و رفتار و عملکرد آنان به روشنگری نکات رازآلود و نامکشوف حوادث و تحولات دوران معاصر خواهد انجامید. بازنویسی شرح احوال بانوان بویژه آنان که در دستگاه های اجرایی حضور داشتند از آن رو حائز اهمیت است که کمتر بدان پرداخته شده ابهامات بیشتری دارد. از آن میان، آخرین زنی که در دستگاه حکومتی محمدرضا پهلوی عهده دار وزارت بود و می بایست اثربخشی زیادی در امور زنان ایران داشته باشد، مورد توجه قرار دادیم. مهناز افخمی با احراز پست وزارت، رشدی سریع در دستگاه حکومتی داشت و البته مراتب پیشرفت را در مراکز دانشگاهی نیز طی کرده بود. اگرچه به عنوان وزیر، جز به تأمین منافع و مقاصد شخص اول مملکت در سازمان تحت ریاستش نمی اندیشید، اما پس از کسب استقلال و آزادی ملت ایران، سرسپردگی به نظام از هم پاشیده سلطنتی را ادامه داد و در زمره مخالفان نظام اسلامی، همراه خاندان فراری پهلوی به همکاری با آنان پرداخت. این نوشتار، ضمن اشاره به زندگی خانم مهناز افخمی و عملکرد وی در سازمان زنان، که نیازمند تحقیق گسترده و مستقلی است، اما با استفاده از اسناد و مدارک به بخشی از مسائل مرتبط با این سازمان نیز میپ ردازد. مهناز افخمی نه شخصیت برجسته سیاسی بود و نه سوژه ساواک بود که واجد جایگاهی خاص باشد، اما با رجوع به بایگانی مؤسسه مطالعات  و پژوهشهای سیاسی، با تعداد اندکی سند مواجه شدیم که بیشتر در تعریف و تمجید و تجلیل از وی و یا حاوی گزارشهایی معمولی و متعارف بود. از این رو در ترسیم شخصیت و عملکرد او با کمبود سند مواجه شدیم. با این حال همین مقدار را غنیمت شمرده به آینده امید بسته ایم تا شاید اسناد تازه و درخوری به دست آید.

از جمله موضوعات اجتماعی و سیاسی در دوران معاصر، جنبش های گریز از مرکز برخی از قبایل، طوایف و اقوام است. این مسئله به خودی خود نمی توانست به عنوان مشکل سیاسی مطرح باشد؛ اما هنگامی که اوضاع به وخامت می گرایید این جنبشها از سوی یک یا چند کشور بیگانه حمایت می شدند. از سوی دیگر رهبران این جنبشها که برکشیده قدرتی بیگانه بودند و از نظر داخلی، اقتداری شکننده و مبتنی بر ساختار سنتی داشتند، با به میان کشیدن خواسته های واهی و بی مورد همواره حکومت های مرکزی را به چالش می کشاندند. شورش مهاباد (کردستان) به رهبری قاضی محمد در دوره پهلوی دوم از این مقوله استثنا نیست. چنین شورشی نشان داد که تا چه حد حکومت پهلوی در اعمال حاکمیت بر اتباع خود ناتوان بوده هیچ پیوندی با مردم کشور خود ندارد. باید گفت در فرهنگ سیاسی آن زمان اتکا به نیروی مردمی موضوعی کاملاً ناشناخته بود. گرچه این شورش به دلیل اتکا به قدرت شوروی فاقد اصالت بود، ولی خود مبین ناسازگاریها و ناکامی های رژیم پهلوی در عرصه سیاست خارجی و داخلی بود. در این مقاله کوشش شده ضمن بررسی روند شکل گیری حرکت سیاسی قاضی محمد، سیاست حکومت شوروی و انگلیس در قبال این شورش توضیح داده شود و در پایان نیز روند فروپاشی آن بررسی شود.

دولت محمد مصدق و کودتای نظامی پایان بخش آن ( ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ) مطالعات و تحقیقات دامنه داری را در نیم قرن اخیر به خود اختصاص داده، هنوز هم نوشته های متعدد و مختلفی از زاویه های چندگانه درباره آن منتشر می شود و هر ساله به عنوان موضوع سخن رانیها یا مقاله هایی در پهنه مطالعه و پژوهش قرار دارد. این مقاله نیز از جنس همین موضوعاتی است که با وجود دارا بودن زاویه های مخالف و منتقدانه درباره همان مسئله، حقایقی را روشن ساخته است و میتواند برای پژوهندگان تاریخی مفید و منبع مهم و مؤثری باشد. در ۱۸ اسفند ۱۳۴۶ به مناسبت نخستین سالگرد درگذشت دکتر مصدق، مراسمی در «خانه ایران» در نیویورک (امریکا) برپا شد و سیدعلی شایگان در آنجا سخن رانی کرد. از این جلسه مأموران ساواک گزارشی تهیه نمودند. سخن ران اصلی این جلسه، شایگان، از یاران دیرین و وفادار مصدق است.

پسین روز دوشنبه، ۲۱ آبان ۱۳۴۱ ، در تنگاب (= تنگآ ب) فیروزآباد فارس، قتلی اتفاق افتاد، که سرآغاز هجوم دوباره حکومت پهلوی به ایلات و عشایر جنوب بود. قتل کاملاً اتفاقی مهندس »شاهپور ملک عابدی، رئیس حوزه اصلاحات ارضی فیروزآباد، مستمسکی مهم برای سرکوب قطعی و دائمی عشایر جنوب به وسیله حاکمان عصر پهلوی دوم گردید. تبلیغات سرسام آور، مستمر و طولانی حاکمان رژیم، تمام صفحات روزنامه ها و مجلات و نیز رادیو و تلویزیون را فراگرفت. به نظر می رسد، تمام این تبلیغات، علیه عشایر جنوب و در جهت ایجاد زمینه مساعد برای سرکوب شدید و خشن آنان و نیز تمهیدات مناسب برای خاتمه دادن به زندگی ایلی و عشیره ای و اقتدار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آنها بوده است. به گونه ای که دکتر حسن ارسنجانی وزیر کشاورزی وقت به صراحت اعلام کرد: به افتضاح چادرنشینی در فارس خاتمه می دهیم. این گفته کسی است که ظاهراً از روشنفکران و آزاداندیشان عصر بوده و رهایی رعیت از سلطه مالک و خان را می طلبید.

در سندهای بدون شرح این شماره از فصلنامه مطالعات تاریخی از یک حادثه اعتقادی که در سنندج به سال ۱۳۵۰ رخ می دهد، سخن رانده می شود. پس از این که یک دوشیزه شانزده ساله یهودی برخلاف میل والدین خود اسلام می آورد و به شخصیت مذهبی شهر پناه میبرد، دادستان سنندج دستور بازگرداندن او را به خانواده صادر می کند. دختر نومسلمان در برابر این خواست مقاومت نشان می دهد و زمانی که خبر در شهر می پیچد، گروهی از اهالی شهر در محل کلانتری یک گردهم می آیند تا از تحویل آن دوشیزه جلوگیری کنند. خبر به رئیس ساواک در تهران می رسد و او از عملکرد دستگاه امنیتی در این مورد گلایه می کند و از وجود آن چه که «آخوندبازی» می نامد ابراز نگرانی می کند. سندها می گویند که هنگام تجمع مردم در اطراف کلانتری، نیروهای مسلح به روی آنان آتش می گشایند و چند نفر مجروح می شوند. در این بین یک دختر هشت ساله مورد اصابت سه گلوله واقع می شود. جراحت او عمیق بوده؛ به تهران منتقل می شود و در نهایت یک پایش در عمل جراحی قطع می گردد. سندها از پایان کار حرفی نمی زنند، اما وقوع چنین رخدادی  هر چند امری بدیع (مسلمان شدن یک غیرمسلمان) نبوده و نیست  به دلیل داشتن دنباله و کشیده شدن موضوع تا ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور و اظهارات او که نشان از دیدگاهش نسبت به مذهب و شخصیت های دینی است، مجال طرح میی ابد. توضیح این که ظاهر اسناد به نظر تکراری می رسند اما هر کدام حاوی اطلاعاتی است که در دیگری نیامده، از این رو از حذف برخی از آنها برای تبیین موضوع خودداری شده است.