این نوشتار، بخشی از خاطرات «احسان الله خان دوستدار» است. وی در مقاطعی حساس از تاریخ ایران دوره قاجار نقش مؤثری داشته است؛ اما این تأثیرگذاری را نمیتوان به دقت مشخص کرد. او در سیر فعالیت هایش گاهی بر روی امواج حوادث قابل رؤیت است اما در مقاطع دیگری در لایه های زیرین حوادث ناپدید می شود. از این رو ارزیابی عملکرد او دشوار است. حضور او در سه جریان به نسبت مهم پس از انقلاب مشروطیت یعنی درگیریهای غرب ایران هم زمان با جنگ جهانی اول، کمیته مجازات و سرانجام نهضت جنگل نقش مؤثر او را در این حوادث بیشتر مین مایاند. نقطه مشترک هر کدام از این حرکتهای سه گانه، ناکامی نهایی آنها و پراکندگی سازمانی این جریانات بود که به نظر می رسد در شکل گیری چنین فرایندهایی، تصمیم گیریها و اقدامات احسان الله خان و گروه وابسته به او قابل اغماض نباشد. حصول به این نتیجه با مراجعه به همین بخش از خاطرات احسان الله خان که با شتابزدگی نگاشته شده، امکانپذیر است. هر چند قسمت های اول و دوم خاطرات او مختصر است؛ اما از قسمت سوم که به صورت ناقص بر جای مانده، نگرشهای تند و یکسونگرانه وی مشهود است. متن خاطرات او مشحون از خودمحوری، تحلیل های چپ گرایانه و انواع تهمت هایی است که نثار گیلان افرادی مانند کلنل محمدتقی خان پسیان و میرزا کوچک خان جنگلی شده است. با این حال انتشار این خاطرات می تواند قسمتی از مشکلات و دردسرهای میرزا کوچک خان را با این گونه افراد نشان داده، دلایل بخشی از ناکامی های نهضت جنگل را ارایه نماید که نتیجه گرایش های تند و تصمیمات افراطی احسانا لله خان و هواداران او بود. برای پی بردن به فحوای کلام وی نگاهی اجمالی به فرازهای زندگی احسان الله خان لازم مین ماید. در عین حال برای روشنگری متن نکاتی حسب مورد به ابتدای خاطرات اضافه گردید تا بعضاً نگرش ها و گفته ها کاملاً یک سویه ارایه نشود. علاوه بر این در پایان متن برخی توضیحات درباره معرفی چهره ها یا ادعاهای احسانا لله خان افزوده شده است

آن چه می خوانید، قطعه ای از خاطرات خالصی زاده است که متن کامل آن توسط بنیاد آیت الله خالصی زاده در اختیار فصلنامه مطالعات تاریخی قرار گرفته است. متن به زبان عربی و برگردان فارسی آن در ایران منتشر نشده است. برای این شماره از فصلنامه موضوع جمهوری خواهی رضاخان انتخاب و ترجمه شده، که مرحوم خالصی از نزدیک شاهد آن و از مخالفان مؤثر این ماجرا بوده است. توضیح این که نویسنده، این بخش از خاطرات خود را در زندان خواف نوشته و آن را در ۱۸۷ بند که هر یک از آنها را شماره گذاری کرده بود، به پایان برده است. شماره ها هنگام ویرایش حذف شده، متن عیناً تقدیم پژوهشگران می شود. مرحوم خالصی زاده در پایان این بخش از خاطرات چنین توضیح می دهد: »روز شنبه ۲۸ صفرالخیر سال ۱۳۴۳ از نوشته آن فارغ شدم و فرصتی برای بازبینی آن چه نوشته بودم نیافتم. نمی توانم بدانم چه کاستی هایی در بیان پیش آمده؛ از همین رو از خواننده پوزش می طلبم.

نویسنده مقاله «سیاستهای قرضه: شرکت نفت ایران و انگلیس و خانهای بختیاری»، خانم استفانی کرونین، استاد تاریخ دانشگاه لندن و مؤلف کتاب ارتش و تشکیل حکومت پهلوی در ایران و چندین عنوان مقاله دیگر درباره تاریخ معاصر ایران بویژه دوره رضاشاه است. نویسنده در مقاله پیش رو، گوشه هایی از تاریخ مربوط به صنعت نفت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس را موشکافی کرده است. او با تکیه بر اسناد و مدارک فراوان چاپ شده و منتشر نشده آرشیوهای وزارت امور خارجه انگلیس، شرکت نفت ایران و انگلیس و ... روابط و زد و بندهای آشکار و پنهان مقامات دولت انگلیس و شرکت نفت ایران و انگلیس با خانهای بختیاری و برخی از مقامهای حکومت ایران از ۱۹۰۵ تا ۱۹۴۱ م. را بررسی و ارزیابی کرده است. برخورد و مناسبات شرکت نفت ایران و انگلیس با سردمداران ایل بختیاری که بخش اعظم میدان های نفت جنوب ایران در مراتع آنان واقع شده بود، تابعی از سیاست های کلی آن کشور نسبت به ایران در سده های ۱۹ و ۲۰ م. است. انگلیسیها از همان ابزار و عواملی که در سیاست استعماری خود نسبت به کشور ایران استفاده می کردند، ابزارهایی چون تهدید، تطمیع، رشوه و قرض دهی، ایجاد اختلاف و چندگانگی، هم در سطوح کشوری و هم منطقها ی نیز سود میبردند. تغییر مناسبات کارگزاران انگلیسی و مقامات شرکت نفت ایران و انگلیس با خانها نیز از منحنی دگرگونی سیاستهای دولت انگلیس در ایران تبعیت می کند. تا پیش از انقلاب ۱۹۱۷ م. در روسیه، سیاست انگلیس در ایران حفظ حکومت ضعیف و در حال نزار قاجار برای اخذ حداکثر امتیازات سیاسی و اقتصادی از ایران و شاهک های محلی بود. آنها بدون اجازه و اطلاع حکومت مرکزی ایران با خانهای ایل بختیاری و شیخ خزعل، حاکم خودسر خوزستان وارد گفتگو، عقد قرارداد و معامله گردیدند. اما پس از استقرار نظام کمونیستی در روسیه، سیاست انگلستان در ایران و منطقه غرب آسیا تغییر اساسی یافت. ناکامی انگلیسیها در تصویب نهایی و اجرای قرارداد ۱۹۱۹ م. مزید بر علت شد؛ و آنان را واداشت برای استقرار حکومتی متمرکز و نیرومند، اما وابسته به آنها، به جای سلطنت نیم بند احمدشاه قاجار که نفوذ و سلطه او فراتر از پایتخت نمی رفت، برنامه ریزی کنند. کودتای ۱۲۹۹ ش. و برآمدن حکومت خودکامه رضاشاه پیامد همان سیاست است که خانهای بختیاری و شیخ خزعل را قربانی کرد تا حکومت مرکزی رضاشاهی تثبیت و مستقر گردد. خانم کرونین به خوبی این تغییر سیاست انگلستان و مقامات شرکت نفت را نشان داده است. انگلیسیها و مقامات شرکت نفت که تا قبل از سقوط قاجاریه به هیچ یک از اعتراضهای دولت ایران درباره مناسبات و قراردادهای خانها و شیخ خزعل با کارگزاران انگلیسی و مسئولان شرکت وقعی نمی نهادند، در دوران سلطنت رضاشاه همسو با حکومت او بر ضد منافع خانها عمل کرده، خواسته های حکومت ایران را در این قضیه برآورده ساختند. از اواخر دوران حکومت ناصرالدین شاه و بویژه دوره سلطنت مظفرالدین شاه، دولتهای انگلیس و روسیه با حربه استقراض، امتیازات و منافعی را در ایران به دست آوردند که پیش از آن هرگز با ابزار جنگ و سیاست کسب نکرده بودند. ناصرالدین شاه برای تأمین غرامت لغو امتیاز توتون و تنباکو (رژی) ناچار به استقراض از انگلیس شد. در دوران زمامداری مظفرالدین شاه به سبب خالی بودن خزانه و اشتهای فزاینده شاه برای گردش در اروپا، قرضه های پیاپی خارجی از دو دولت استعماری انگلیس و روسیه مصایب و زیانهای اقتصادی و سیاسی مهلکی بر ایران وارد آورد. بانکهای شاهنشاهی و استقراضی به ترتیب به عنوان مؤسسه های صرافی انگلیس و روسیه در ایران، بازوهای اجرایی سیاستهای وام دهی آن دولتها بودند. انگلیس در میان خانها و شاهکهای محلی وابسته به خود نیز از حربه قرضه برای تأمین و تثبیت منافع خویش سود جست. بانک شاهنشاهی و کمپانی نفت از طریق اعطای وامهای پیاپی با بهره های سنگین به خانهای بختیاری، همان اهدافی را دنبال می کرد که دولت انگلیس از دادن قرضه به دولت ایران تعقیب می کرد. پیامد این وامها، تسلیم و انقیاد سران بختیاری در مقابل خواسته های متزاید کمپانی نفت از جمله تصاحب زمینهای بیشتر و حفاظت کافی از تأسیسات شرکت را به دنبال داشت و بهانه ای بود در دست انگلیسیها تا سهام بختیاریها را از شرکت نفت برای جلوگیری از فروش این سهام به رقیبان انگلیس و شرکت نفت، گرو بگیرند. کشف و بهره برداری از منابع نفت ایران بخشی از موضوع قرارداد رویتر بود که در اثر اعتراضهای داخلی و خارجی لغو گردید. اما در ۲۸ مه ۱۹۰۱ / ۷ تیر ۱۲۸۰ با دلالی گری کتابچی خان ارمنی، متصدی گمرک و با کوششهای فراوان دراموند ولف، وزیرمختار سابق و هاردینگ وزیرمختار وقت انگلیس در تهران و نیز با تطمیع شاه و درباریان، امتیاز کشف، استخراج، انتقال و فروش نفت، گاز طبیعی، قیر و موم طبیعی سرتاسر ایران به استثنای ولایات شمالی خراسان، استرآباد (گرگان)، مازندران، گیلان و آذربایجان به مدت شصت سال به ویلیام ناکس دارسی، سرمایه دار انگلیسی اعطا شد. دارنده امتیاز ملزم به پرداخت.

یکی از رخدادهای منفی سالهای پایانی حکومت قاجار، امضای پیمان ۱۹۱۹ میان وثوق الدوله، رئیس الوزرای وقت، با سرپرسی کاکس، وزیرمختار انگلیس در تهران، بود. این پیمان که به موجب آن باید امور مالی و نظامی ایران زیرنظر مستشاران انگلیسی اداره می شد، در شرایطی به امضا رسید که یک ماه قبل از آن انگلیسیها تلاش دولت وثوق الدوله برای اعزام هیئتی به کنفرانس ورسای را عقیم گذاردند تا این هیئت پس از شش ماه سرگردانی در پاریس، دست خالی به تهران بازگردد. به همین دلیل انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ صرفنظر از ماهیت غیرعادلانه اش از نظر موقعیت زمانی نیز توهین به افکار عمومی جامعه ایران محسوب می شد. این مقاله گزارشی است از تلاش ناموفق هیئت ایرانی برای شرکت در کنفرانس صلح ورسای، نقش انگلیسیها در خنثی کردن این تلاش و سپس تن دادن وثوق الدوله به امضای قرارداد تحت الحمایگی با انگلیسیها.

موضوع تصوف و دراویش و نیز فراماسونری از مقوله های تاریخ معاصر ایران و به ویژه دوران حاکمیت پهلوی (که شاید بتوان این دوران به بعد را تاریخ نو نامید) است که نیاز به پژوهش و بررسی گسترده دارد. متأسفانه علی رغم برخی تلاشهای قابل تقدیر، تاکنون پژوهشی جامع، تاریخی و درخور و به دور از غرض ورزی و پیشداوری (بویژه که هر دو مقوله همواره در هالها ی از شیفتگی یا انبوهی از نفرت ارائه گشته) در این باره انجام نگشته است که امید داریم این کاستی با تلاش پژوهشگران عرصه تاریخ و فرهنگ ایران زمین برطرف گردد. مقصود و نیت از انتخاب نام و مطالب این پژوهش به هیچ وجه نسبت دادن تصوف یا تمامی درویشان به فراماسونری و یا صوفی دانستن تمامی فراماسونرها نیست، بلکه هدف بررسی و تحلیل مجمعی است که نخست به نام تصوف برپا گشت و به اذعان و اعتراف گردانندگانش رو به فراماسونری نهاد و صوفی گری را به مثابه چتر و پوشش آن قرار داد و از سوی دیگر خلاف تمامی اصول تصوف که درویشی را فارغ از طبقه و خاستگاه و مرتبت افراد می داند، این تصوف آمیخته به فراماسونری را منحصر به حکومتیان و اشراف و روشنفکران متنفذ نمود و به جای معنویت، سیاست و قدرت را تنها هدف و مقصد نهایی خویش قرار داد و سرانجام نیز به گونه ای تمام عیار به باشگاهی مادر برای پذیرایی لژهای فراماسونری تبدیل شد و چه بسیار صوفیانی که با این رویه مخالف و بیگانه بودند.

یکی از مهمترین رخدادهای تاریخ ایران در دوره پهلوی دوم، ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ است. چگونگی و شرح حوادث مرتبط با ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد از زوایه های مختلف بررسی شده است اما به ابعاد این حوادث در استانهای کشور کمتر پرداخته اند. چراکه در هر یک از شهرهای ایران هم زمان با ملی شدن صنعت نفت حوادث مختلفی روی داده است که در این میان نقش مردم و شهربانی و نیروهای نظامی کرمانشاه در حوادثی که منجر به ملی شدن صنعت نفت، قیام ۳۰ تیر و کودتای ۲۸ مرداد شده بود قابل طرح و کنکاش فراوان است. به جرئت می توان گفت یکی از عوامل مهم در پیروزی اولیه دکتر مصدق و آیت الله کاشانی فعالیت حامیان این دو در کرمانشاه بود و در عین حال نیروهای شهربانی و نظامی مستقر درکرمانشاه نیز نقش مهمی در کودتای ۲۸ مرداد داشتند. می توان مهمترین نیروهای تأثیرگذار در ملی شدن صنت نفت، قیام ۳۰ تیر و در نهایت کودتای ۲۸ مرداد را در کرمانشاه به دو گروه کلی تقسیم کرد: نیروهای خودجوش مردمی و بزرگان و اعیان کرمانشاه که از ملی شدن صنعت نفت و دولت دکتر محمد مصدق حمایت می کردند و در راه مبارزه با رژیم شاه پیشق دم بودند و با بهره گیری از مطبوعات محلی به دفاع از دولت مصدق می پرداختند و در طرف مقابل، نیروهای وابسته به جهانشاه صمصام، استاندار کرمانشاه و افراد تیپ کرمانشاه به فرماندهی سرهنگ تیمور بختیار که برای سرنگونی دولت مصدق از هیچ اقدامی فروگذار نمی کردند؛ به طوری که بختیار یکی از مهره های اصلی کودتای سپهبد زاهدی به شمار می رفت. حال در این مقاله تلاش شده تا ابعاد و زوایای مختلف این رخداد به طور مفصل بررسی و کاویده شود، و با روشن ساختن قصد و منظور هر یک از گروههای فوق از شرکت در حوادث مختلف، مشخص شود که چگونه مأمورین رژیم و کودتا درهمه شهرها به خصوص کرمانشاه با فعالیت های از پیش تعیین شده کودتای ۲۸ مرداد را طراحی و برنامه ریزی کردند.

سید محمدکاظم قریشی که از طرفداران سرسخت خمینی است در روز ۵/ ۱۱ / ۴۳ مصادف با ۲۱ ماه مبارک رمضان روی منبر برخلاف مصالح کشور و اعتراض به قوانین مجلس شورای ملی (مصونیت مستشاران امریکایی) به ایراد سخنرانی های تحریک آمیز مبادرت و مردم را به دعای به خمینی وادار نموده است.

محمدرضا حافظ نیا به سال ۱۳۳۴ در روستایی از توابع بیرجند و در خانواده ای مذهبی و سنتی به دنیا آمد. وی در کودکی پدرش را از دست داد و مادرش با زحمات فراوان او را بزرگ کرد. حافظ نیا با تلاش و کوشش، مراحل تحصیلی را با موفقیت طی کرد و پس از اخذ دیپلم در دانش سرای عالی تربیت معلم در رشته جغرافیا ادامه تحصیل داد. وی در دوران دانشجویی با محافل مذهبی و سیاسی آشنا شد. حافظ نیا پس از فراغت از تحصیل به خدمت نظام وظیفه رفت و به لشکر ۷۷ خراسان منتقل گردید. او با همان ایده های مبارزاتی اش در مردادماه ۱۳۵۷ هم زمان با ماه رمضان، فرمانده لشکر ۷۷ خراسان را در برنامه صبحگاه مورد هدف قرار داد و با سایر مأموران حاضر در میدان درگیر شد. تلاش او نافرجام ماند و پس از دقایقی دستگیر و راهی زندان شد. حافظ نیا پس از طی دوران سخت بازجویی و شکنجه های طاقت فرسا در پاییز ۵۷ برای گذراندن دوره محکومیت به زندان مشهد منتقل شد. وی پس از مدت کوتاهی با مشارکت سایر زندانیان، شورش زندان مشهد را تدارک دید و بزودی از زندان گریخت و تا پیروزی انقلاب اسلامی مخفیانه فعالیتهای مبارزاتی خود را ادامه داد. پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، ابتدا در کمیته های انقلاب مشغول خدمت شد و سپس در راه اندازی سپاه خراسان مشارکت داشت. او در ۱۳۵۸ با هدف انجام خدمت آموزشی  تربیتی به آموزش و پرورش رفت و به معلمی پرداخت. وی در ۱۳۵۹ فرماندار شهرستان بجنورد شد. حافظ نیا پس از مدتی فعالیت های اجرایی را رها کرد و به ادامه تحصیل در مقطع دکتری جغرافیا پرداخت. او هم اکنون عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس است و عمده فعالیت های خود را بر امور علمی، آموزشی و پژوهشی متمرکز کرده است. خاطرات وی در دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری در دست تدوین است. آنچه می خوانید، برشی از خاطرات حافظ نیا است.

در این شماره از فصلنامه مطالعات تاریخی دستنوشته های یکی از رجال دربار پهلوی یا دولتمردان آن دوره را خواهید خواند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به اختصار و برای آگاهی دهی از درون دربار آنها را به جا گذاشته که حاوی نکات تازه یا مؤید گزارشهای مطرح شده تا این زمان است. این دستنوشته کوتاه که با عناوینی مشخص و در بیست صفحه  در واقع ۱۹ صفحه است و یک صفحه به اشتباه شماره گذاری نشده است  نگاشته شده در بایگانی «دفتر اطلاعات و تحقیقات نخست وزیری» جمهوری اسلامی ایران نگهداری می شد. در پی رسیدن یادداشتها به فصلنامه مطالعات تاریخی کوششی جهت یافتن نام نویسنده یادداشتها صورت گرفت که نتیجه بخش نبود. با علم به اینکه نبود نام صاحب دستنوشته ها، می تواند استناد آن را نزد اهل پژوهش کم رنگ نماید، اما طرح وقایعی که قرینه های گوناگونی در دیگر منابع دارد، ضمن حفظ اعتبار یادداشتها، این امکان را نیز فراهم می کند که با ارائه آن نام نویسندها ش نیز روشن گردد.