ساواک که به اهمیت شبکه وجوهات به عنوان سازوکار تأمین مالی نهضت امام آگاه بود، تلاش می‌کرد به شیوه‌های گوناگون کارآیی آن را مختل کند. این اقدامات در زمره اقدامات اطلاعاتی و عملیاتی قرار می‌گرفت و گستره‌ای از شیوه‌های مختلف کسب خبر مانند مراقبت و کنترل تا نفوذ و بازجویی، ایجاد محدودیت برای نمایندگان امام خمینی در شبکه وجوهات شرعیه و اقدام به تبعید وکلا را در بر می‌گرفت.

در برابر این اقدامات اطلاعاتی و عملیاتی ساواک، اعضای شبکه وجوهات شرعیه در رده‌ها و مناطق مختلف، تلاش می‌کردند مانع نفوذ ساواک به درون شبکه و کسب اطلاعات و مستندات درباره فعالیت‌ها و ساز و کارآن شوند. وکلای رده بالا و دیگر اعضای این شبکه با رعایت احتیاط و حزم امور را پیش می‌بردند و رعایت این ملاحضات توسط مدیران شبکه وجوهات بسیار مهم بود؛ زیرا سبب استمرار فعالیت شبکه و فراهم آوردن پشتوانه‌های مالی نهضت بود.

بخشی از این کشاکش اطلاعاتی میان ساواک و نمایندگان شبکه وجوهات‌شرعیه در اسناد ساواک، ثبت شده است. نوشتار پیش‌رو می‌کوشد با اتکاء به داده‌های این اسناد به بررسی اقدامات مقابله‌ای اعضای شبکه وجوهات علیه طراحی‌ها و اقدامات ساواک بپردازد.

این مقاله در صدد است با تأکید بر اسناد تاریخی و گزارش‌های ساواک، نحوه مصرف و تخصیص وجوهات شرعی در نهضت امام خمینی در سه‌ حوزه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را بررسی و توصیف کند. وجوهات شرعیه از جغرافیای جهان اسلام تحویل نمایندگان امام خمینی می‌شد. چگونگی مدیریت این وجوه و نحوه تخصیص آن موضوع مهم و شایسته بررسی‌های عمیق است. مطالعه اسناد و دیگر منابع نشان می‌دهد که علاوه بر امور مذهبی و تبلیغی، از این وجوه برای مبارزه سیاسی و حمایت از فقرا و مستمندان استفاده می‌شد. همچنین بخشی از وجوهات برای کمک به حل مشکلات جهان اسلام و حمایت از نهضت‌های اسلامی مصرف می‌گردید. در عرصه فرهنگی نیز بخشی از این وجوه صرف تقویت حوزه‌های علمیه و طلبه‌های علوم دینی انجام می‌گرفت. بررسی‌ها نشان می‌دهد که امام خمینی با ایجاد شبکه‌ای از نمایندگان در نقاط مختلف کشور تلاش کرد از وجوه شرعیه برای توسعه فعالیت‌های دینی، کمک به نیازمندان و مبارزه علیه حکومت پهلوی استفاده کند.

تصریحات الخطیره مجموعه نقطه نظرات آیت‌الله‌العظمی خوئی است که درباره مسائل مختلف سیاسی، در نیمه اول تیر1342 ، در قالب یک مصاحبه از ایشان منتشر شد. اگر چه سیاست‌ورزی آقای خوئی ابعاد متنوع و متکثری دارد، اما این سند گویای عمق ژرف‌اندیشی و همه‌جانبه‌گری آیت‌الله در اندیشه و عمل سیاسی است. او در این مصاحبه با اشاره به مبانی سیاست دینی، خطر صهیونیزم را برای جهان اسلام شرح می‌دهد و در ادامه ضمن بیان چرایی مبارزه با حکومت پهلوی، مردم را به مبارزه با آن فرا می‌خواند. با توجه به جامعیت و شفافیت مواضع آیت‌الله خوئی در التصریحات‌الخطیره؛ در این نوشتار، پس از مقدمه‌‌ای کوتاه از اوضاع زمانه انتشار این مصاحبه، متن کامل مطالب ایشان به همراه برخی توضیحات تقدیم می‌گردد.

تاریخ‌نگاری محلی برای بازسازی تاریخ یک منطقه، نیازمند متون و منابع دست اول مانند اسناد دولتی است. تولید و فراوانی این دسته از منابع در دهه‌های اخیر با گسترش نهادها و ادارات دولتی در مناطق مختلف کشور در پیوند بوده است. این اسناد که بنا بر ضررورت‌های اداری تولید شده‌اند از سویی ویژگی‌ها، الگوها و فرم ملی و فرامحلی دارند و از سوی دیگر محتوای آنها با اختصاصات و ضرورت‌های محلی آمیخته شده است. آنها افزون بر کارکرد اداری، برخی وجوه حیات در مناطق مختلف را بازتاب داده و برای مورخان تاریخ محلی اهمیت دارند.

اسناد ساواک در چنین چارچوبی قرار می‌گیرند و ضمن دارا بودن ویژگی‌های امنیتی، ملی و فرامحلی، ناظر به حضور اشخاص و وقوع رویدادها در مناطق تحت پوشش واحدهای اداری آن سازمان هستند و بخشی از مصالح مورد نیاز و علاقه مورخان محلی را فراهم می‌آورند. اما استفاده از این اسناد، برای پژوهش در تاریخ محلی نیازمند توجه به فرم، ویژگی‌ها و محتوای آنها است. در نوشتار پیش‌رو اهمیت اسناد ساواک برای پژوهش در تاریخ محلی ایلام مورد بررسی قرار گرفته و دامنه محتوا و محدودیت آن‌ها برای بازسازی تاریخ این منطقه ارزیابی شده است.

رژیم پهلوی پس از دستگیری امام خمینی در سال‌ 1342 با تحت فشار قرار دادن آن حضرت در حبس و حصر سعی داشت رهبر نهضت اسلامی را از قیامی که آغاز کرده بود، باز دارد. از این رو رئیس ساواک، اولین بار قبل از انتقال امام خمینی از پادگان عشرت‌آباد‌ به خانه‌ای در داوودیه به دیدار ایشان رفت و تلاش کرد ضمن اعلام انتقال وی به خارج از پادگان به نوعی امام را به عقب‌نشینی یا همراهی ترغیب کند که از این کار نتیجه‌ای حاصل نشد. اما روز 12 مرداد 1342 روزنامه‌های کیهان و اطلاعات بنا بر توطئه‌ای از پیش طراحی شده، خبر مصالحه و عقب‌نشینی روحانیانِ بازداشتی را منتشر کردند. روزنامه اطلاعات فردای آن روز مقاله‌ای دیگر با همان مضامین چاپ کرد. این جریان سازی رسانه‌ای با واکنش منفی روحانیون و طبقات مختلف جامعه مواجه شد.

مرحله بعدی تلاش حکومت جهت همراه نشان دادن امام خمینی با رژیم پس از آزادی معظم‌له از حصر و انتقال به قم در شامگاه 15 فروردین 1343 بود. پس از چاپ مقاله روزنامه اطلاعات در روز 18 فروردین به نام اتحاد مقدس بین روحانیان و دولت و اطلاع ایشان از محتوی آن، امام در همان جلسه به آقای خزعلی دستور داد به منبر برود و موضوع را تکذیب کند. رهبر قیام 15 خرداد سپس مجموعه‌ای از اقدامات را به اجراء گذاشت تا توطئه رژیم را خنثی کند. پژوهش حاضر به تبیین و تحلیل اقدامات امام خمینی و روحانیان برای مقابله با جریان سازی مذکور با استفاده از اسناد، منابع کتابخانه‌ای و خاطرات پرداخته است.

روابط ایران و آمریکا با روابط فرهنگی در قالب فعالیت‌های هیأت‌های میسیونرهای مذهبی آمریکایی در منطقه آذربایجان آغاز شد. مبلغان مذهبی آمریکایی در ابتدا با عنوان فعالیت‌ مذهبی در میان مسیحیان، وارد ایران شدند ولی به تدریج فعالیت‌ها و تبلیغات مذهبی آنها در میان همه مردم ایران گسترش یافت. عملکرد مبلغان آمریکایی نشان می‌دهد که آنها در پی گسترش نفوذ فرهنگی آمریکا در جوامع مقصد بودند و با برنامه «احیای روح آسیا»، جهانی‌سازی فرهنگ و مذهب کشور خود را دنبال می‌کردند. این فعالیت‌ها در واقع حمله و تعرضی به فرهنگ ایران بود. در این مقاله فعالیت مسیونرهای آمریکا از سال 1210خ هم زمان با ورود اولین گروه مبلغان مذهبی تا سال 1310خ در ایالت آذربایجان مورد بررسی قرار می‌گیرد. سئوال اصلی پژوهش این است که مبلغان مذهبی آمریکا به عنوان اولین کارگزاران دیپلماسی آمریکا چه اقداماتی در آذربایجان انجام دادند و پیامد این اقدامات چه بود؟ مدعای این پژوهش آن است که مبلغان آمریکایی فعالیت خود را با ساخت کلیسا، مدارس و بیمارستان در آذربایجان شروع کردند و در پوشش اقدامات انسان دوستانه، در جهت هدف اصلی خود یعنی گسترش حوزه نفوذ آمریکا تلاش کردند.