دولت عراق در مهر ماه 1357 در ادامه افزایش محدودیت‌ها بر امام خمینی‌(ره)، ملاقات با ایشان را ممنوع کرد. این مسئله باعث شد ایشان تصمیم بگیرد از عراق هجرت کند. امام خمینی تمایل به اقامت در یک کشور اسلامی را داشت که فعالیت‌هایش نیز محدود نگردد. تلاش ایشان و اطرافیان‌شان آن بود که تا لحظه آخر مقصد هجرت پنهان بماند تا دولت ایران نتواند با آمادگی قبلی در این مورد برنامه‌ریزی کند. در ابتدا کشور سوریه به عنوان مقصد هجرت برگزیده شد، اما با توجه به روابط غیرحسنه دولت‌های عراق و سوریه، امام تصمیم گرفت به طور موقت به کویت سفر نماید و از آنجا به سوریه برود. با مخالفت دولت کویت، امام تصمیم گرفت به طور موقت به فرانسه برود که نیاز به اخذ روادید نداشت و در آنجا با فرصت بیشتری، محل دیگری را برای اقامت انتخاب نماید. از زمان حرکت امام خمینی به سمت مرز کویت تا ورود ایشان به ایران، کشورهای مختلفی مورد ارزیابی قرار گرفت. بعضی از این کشورها توسط یاران امام بررسی شد. بعضی دیگر را طرفداران امام در کشورهای مختلف پیشنهاد دادند یا ایشان را به کشور خود دعوت کردند. دولت‌ها و سازمان‌های مختلفی هم بنا بر اهداف و منافع خود سعی داشتند نظر امام خمینی را به کشور مد نظر معطوف نمایند. در مقاله حاضر 21 کشور مقصد که توسط افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها و دولت‌های مختلف پیشنهاد گردید، مورد بررسی قرار گرفته است

عبدالرضا پهلوی (1303- تهران، 1382- فلوریدا) پس از اشغال ایران توسط متفقین در شهریور 1320 و اقدام آنها در خلع و تبعید رضا شاه به خارج از کشور، پدرش را در این تبعید همراهی کرد. بعد از مرگ رضاشاه در آفریقای جنوبی (1323خ/ 1944م) عبدالرضا جهت ادامه تحصیل به آمریکا رفت. وی دو سال بعد به ایران بازگشت و مناصبی تشریفاتی به او سپرده شد. در ادوار مختلف حیات عبدالرضا، قدرت‌های خارجی برای ترساندن محمدرضا و مطیع کردن وی، به تناوب موضوع ولایتعهدی یا جایگزینی عبدالرضا را شایع می‌کردند.

عبدالرضا به شکار علاقه داشت و در سفر به دیگر کشورها بویژه قاره آفریقا بدنبال شکار گونه‌های کمیاب جانوری جهت تکمیل مجموعه حیات وحش خود در تهران بود. این‌گونه رفتارهای او، اعتراض طرفداران محیط زیست و انتشار مقالاتی علیه دربار ایران را در مطبوعات خارجی به دنبال داشت. عبدالرضا به فعالیت‌های اقتصادی هم مشغول بود و با تخریب منابع طبیعی و جنگلی و تصرف زمین‌های مردم به زور اسلحه و با حمایت دربار در اقصی نقاط کشور بویژه هزاران هکتار زمین مرغوب دشت ناز ساری و گرگان و دشت، صاحب دستگاه اشرافی شده بود. او در این اراضی به شکل مکانیزه کشاورزی می‌کرد و محصولات خود را به وزارت کشاورزی می‌فروخت. به دلیل وسعت زیاد زمین‌های عبدالرضا، او را کشاورز شماره یک ایران می‌دانستند. همچنین او و همسرش سهامدار برخی از کارخانه‌ها بودند؛ چنین درجه‌ای از رفاه و برخورداری اقتصادی او را به تجمل و تشریفات در خاندان پهلوی شهره ساخته بود.

رژیم پهلوی پس از دستگیری امام خمینی در سال‌ 1342 با تحت فشار قرار دادن آن حضرت در حبس و حصر سعی داشت رهبر نهضت اسلامی را از قیامی که آغاز کرده بود، باز دارد. از این رو رئیس ساواک، اولین بار قبل از انتقال امام خمینی از پادگان عشرت‌آباد‌ به خانه‌ای در داوودیه به دیدار ایشان رفت و تلاش کرد ضمن اعلام انتقال وی به خارج از پادگان به نوعی امام را به عقب‌نشینی یا همراهی ترغیب کند که از این کار نتیجه‌ای حاصل نشد. اما روز 12 مرداد 1342 روزنامه‌های کیهان و اطلاعات بنا بر توطئه‌ای از پیش طراحی شده، خبر مصالحه و عقب‌نشینی روحانیانِ بازداشتی را منتشر کردند. روزنامه اطلاعات فردای آن روز مقاله‌ای دیگر با همان مضامین چاپ کرد. این جریان سازی رسانه‌ای با واکنش منفی روحانیون و طبقات مختلف جامعه مواجه شد.

مرحله بعدی تلاش حکومت جهت همراه نشان دادن امام خمینی با رژیم پس از آزادی معظم‌له از حصر و انتقال به قم در شامگاه 15 فروردین 1343 بود. پس از چاپ مقاله روزنامه اطلاعات در روز 18 فروردین به نام اتحاد مقدس بین روحانیان و دولت و اطلاع ایشان از محتوی آن، امام در همان جلسه به آقای خزعلی دستور داد به منبر برود و موضوع را تکذیب کند. رهبر قیام 15 خرداد سپس مجموعه‌ای از اقدامات را به اجراء گذاشت تا توطئه رژیم را خنثی کند. پژوهش حاضر به تبیین و تحلیل اقدامات امام خمینی و روحانیان برای مقابله با جریان سازی مذکور با استفاده از اسناد، منابع کتابخانه‌ای و خاطرات پرداخته است.

شبکه وجوهات شرعیه به عنوان پشتوانه مالی نقش مهمی در پیشبرد اهداف نهضت امام داشت. وجوهات جمع‌آوری شده بنابر ساز و کار مشخص به امور مختلف تخصیص می‌یافت؛ بخشی از آن در تبلیغ دین، ساخت مدارس و مساجد، تألیف کتب مذهبی و سایر امور حسبیه صرف می‌شد و بخشی دیگر به فعالیت‌های انقلابی علیه حکومت پهلوی مانند فعالیت‌های سیاسی و رسانه‌ای، تألیف کتب سیاسی و مذهبی، پرداخت کمک هزینه زندگی به خانواده‌های مبارزان و... اختصاص می‌یافت.

ساختار این شبکه را نیروی انسانی تشکیل می‌داد که لایه‌های مختلف آن شامل جمع‌آوری، انتقال و توزیع وجوهات را مدیریت می‌کرد. این شبکه در سرتاسر جغرافیای زیستی مقلدین امام خمینی گسترده بود. نمایندگان امام در این مناطق پراکنده بودند و هر یک در حوزه‌ای مشخص به مدیریت امور شبکه وجوهات می‌پرداختند. این شبکه در یک دورنمای اولیه در سه قاره آسیا، اروپا و آمریکا گسترده بود، اما بازسازی دقیق‌تر آن با جزئیات بیشتر نیازمند گردآوری و تنظیم و تحلیل داده‌های دستِ اول است.

نوشتار پیش‌رو می‌کوشد با استفاده از منابع دستِ اول و به ویژه اسناد جغرافیای شبکه وکالت امام درگردآوری وجوه شرعیه را بازسازی کند و نشان دهد چگونه یک شبکه انسانی منظم با فعالیت در جغرافیای تعریف شده، پشتوانه مالی نهضت را فراهم آوردند. بازسازی این شبکه عظیم، اهمیت مدیریت مرکزی آن توسط امام خمینی در انتخاب و تأیید افراد برای اداره امور محلی شبکه وکالت را نشان می‌دهد.

آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی از مجتهدین و روحانیون مبارز تبریز بود. او در سال 1319 ه‍ ش. به حوزه علمیه قم رفت ده سال در قم به تحصیل علوم دینی پرداخت. سپس به نجف رفت و سه سال نیز در این شهر به تحصیل پرداخت و از منظر علمی در جایگاه بالایی قرار گرفت. او در دوران حیات خود از مجتهدین بسیاری اجازه اجتهاد و روایت داشت. همزمان با آغاز نهضت امام خمینی آیت‌الله قاضی طباطبایی نیز مبارزه علیه رژیم پهلوی را آغاز نمود. فعالیت‌های روشنگرانه آیت‌الله قاضی موجب شد تا چندین بار بازداشت و تبعید را تجربه کند. زمانی که دوران محکومیت‌ها تمام شد به تبریز بازگشت و فعالیت‌های تبلیغی خود را آغاز نمود. آیت‌الله قاضی طباطبایی با امام خمینی در نجف در ارتباط بود و در انتشار اعلامیه‌های امام خمینی و برگزاری تظاهرات نقش اساسی ایفا کرد.

با پیروزی انقلاب اسلامی خانه آیت‌الله قاضی به ستاد فرماندهی نیروهای انقلابی در آمد. او با شناختی که از فضای شهر تبریز داشت توانست امنیت و آرامش را به شهر بازگرداند. گروه تروریستی فرقان که سابقه ترور افراد شاخص انقلاب را داشت، در 10 آبان 1358 آیت‌الله قاضی طباطبایی را در راه منزل به شهادت رساند.