موضوع این تحقیق، بررسی اقدامات و سیاست‌های ساواک، به‌عنوان مهم‌ترین سازمان اطلاعاتی و امنیتی حکومت پهلوی دوم، برای مقابله با فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی، تبلیغی و آموزشی حوزه علمیه قم است. مهم‌ترین هدف ساواک شناسایی و مقابله با نیروهای مخالف حکومت پهلوی، ازجمله روحانیان بود. اوج فعالیت‌های ساواک علیه حوزه و روحانیت همزمان با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی،از سال 1340 به بعد بود. ساواک در این دوره با اتخاذ روش‌های مختلف به رصد نهادهای دینی و مقابله با روحانیان پرداخت. در حوزه علمیه قم گرچه مواضع متفاوتی نسبت به مبارزه علیه حکومت پهلوی وجود داشت، اما در مجموع یک گرایش اصولی مخالفت‌آمیز با سیاست‌های پهلوی در همه آن‌ها مشاهده می‌شد. برای همین، شناسایی و تحت‌نظر گرفتن فعالیت‌های حوزه،که نقش بسیج‌کنندگی بالایی در جامعه ایران داشت، جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌های ساواک پیدا کرد. ساواک راه‌کارهایی برای جلوگیری از گسترش حوزه، کنترل برنامه‌های آن و در نهایت تصفیه حوزه از روحانیان مبارز و طرفداران امام خمینی رادر دستور کار خود قرار داد که در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است.

در این مقاله با استفاده از منابع موجود کتابخانه‌ای به بررسی و مرور زندگی اجتماعی و سیاسی آیت‌الله محمدعلی اراکی پرداخته‌ایم. آیت‌الله اراکی از مراجع دینی هم‌نسل امام خمینی و روحانیان مطرح غیرسیاسی معاصر است که بیشتر عمر خود را صرف امور معنوی و علوم حوزوی کرد. مسئله اصلی در این مقاله، بررسی مواضع سیاسی او و نسبتش با نهضت امام خمینی و نظام جمهوری اسلامی بوده است. مطالعات این پژوهش نشان داد آیت‌الله اراکی به سه دلیل از ورود به سیاست دوری جست: 1. روحیه شخصی او که به عزلت‌گزینی گرایش داشت، 2. تجربه تلخ مشروطه و شکستی که روحانیت در آن مقطع مهم تاریخ معاصر خورد و 3. تأثیر استادش، آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، که او نیز از علمای غیرسیاسی بود. باوجود این، آیت‌الله اراکی با حرکت کلی انقلاب همسو بود و با تأسیس جمهوری اسلامی برای تقویت آن تلاش کرد.

آیت­الله طالقانی روحانی مبارزی بود که عمیقاً و در تمام ابعاد به مبارزه انقلابی علیه حکومت پهلوی پرداخت. سخنرانی­های روشنگرانه و جلسات تفسیر او در مسجد هدایت، این مسجد را به پایگاهی مهم برای انقلاب اسلامی تبدیل کرد. آثار او، بر مبارزان عصر اثر گذاشت و او با قلم و بیان خویش، روشنگرانه بر فهم قرآن پرتوی افکند و تلاش کرد مسائل مختلف نظیر اقتصاد و مالکیت را در پرتو همین فهم قرآنی و بر مبنای توحید، تبیین کند. آیت­الله طالقانی، دوره­های مختلف دستگیری، شکنجه، زندان و تبعید را تجربه کرد؛ اما همچنان نستوه و استوار به مبارزه ادامه داد. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در فاصله بهمن 1357 تا شهریور 1358 یار وفادار امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی بود و در عرصه­های مختلف مانند فراهم آوردن تمهیدات تشکیل دولت موقت، تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی و عملی کردن اعتقاد به شورا کوشش فراوان کرد. در مقاله پیش­رو مبارزات و فعالیت های انقلابی آیت­الله طالقانی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این پژوهش، با شیوه جمع‌آوری کتابخانه‌ای - اسنادی و روش توصیفی - تحلیلی به بررسی مواضع آیت‌الله سید محمدحسین طباطبایی و نسبت او با نهضت انقلابی امام خمینی در سال‌های 1340 تا 1357 پرداخته‌ایم. آیت‌الله طباطبایی در نخستین ماه‌های شروع نهضت اسلامی، با امام خمینی همراه شد. در این مقطع، امضای او پای چند بیانیه دیده می‌شود. بعد از تبعید امام از ایران، او در عین توجه و تمرکز به مسائل علمی، با مبارزان سیاسی ارتباط داشت. حمایت از مجاهدان فلسطینی و بی‌توجهی به خواسته‌های حکومت پهلوی برای همکاری با آن، ازجمله مواضع سیاسی آیت‌الله طباطبایی در این دوره بود. در ایام منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی نیز وی همراهی خود را با جریان نهضت اسلامی نشان داد و پس از اهانت روزنامه اطلاعات به امام خمینی در 17 دی 1356، به حمایت از امام خمینی پرداخت. آیت‌الله طباطبایی همچنین با تربیت شاگردانی چون آیت‌الله بهشتی، مطهری و مصباح‌یزدی در پیروزی انقلاب اسلامی سهیم بود.

در این مقاله به بررسی حمایت‌های عملی و نظری آیت‌الله سید محمدباقر صدر (1359-1313) از انقلاب اسلامی ایران پرداخته‌ایم. او از اندیشمندان دینی معاصر در جهان اسلام بود که در دوران حیات خویش فعالیت‌های علمی، فرهنگی و سیاسی گسترده‌ای انجام داد. محمدباقر صدر ارتباط نزدیکی با انقلاب اسلامی ایران و رهبر آن، امام خمینی، داشت و برای تحقق انقلاب و ترویج اندیشه‌های حکومتی امام خمینی تلاش کرد. او ضمن استفاده از ظرفیت‌های عراق برای تبلیغ و گسترش انقلاب اسلامی، در بعد نظری هم برای ترویج اندیشه‌های سیاسی امام خمینی، شاگردان خود را به حضور در کلاس‌های امام در نجف و تبعیت از ایشان تشویق می‌کرد. صدر با اقدام‌هایی مانند برپایی تظاهرات، سخنرانی‌های پرشور، پرورش شاگردان انقلابی، حمایت از رهبر تبعیدی ایران در نجف و صدور پیام‌های اعتراضی علیه حکومت پهلوی با انقلاب اسلامی ایران همراهی داشت. بعد از انقلاب نیز با اقدام‌هایی چون ارسال پیام تبریک به مردم ایران و تهیه پیش‌نویس اولیه قانون اساسی جمهوری اسلامی همراهی خود را با انقلاب اسلامی تحکیم بخشید. آیت‌الله صدر در این مسیر با فشارهای سیاسی، دستگیری و شکنجه مواجه بود و در نهایت نیز به‌دست حکومت بعثی عراق، حدود یک سال بعد از انقلاب اسلامی ایران، به شهادت رسید.

این مقاله به بررسی زندگانی و فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی آیت‌الله شهید دکتر محمد مفتح (زندگی:  1307-1358ش) در روند پیروزی انقلاب اسلامی اختصاص دارد و با مداقه در اسناد تاریخی و خاطرات منتشر شده به توصیف و تحلیل حوزه‌های مختلف زندگی وی پرداخته است. آیت‌الله مفتح از نیروهای انقلابی در نهضت امام خمینی(ره)، در دو عرصه دانشگاه و حوزوه به مبارزه فرهنگی و سیاسی پرداخت، از ظرفیت‌های نهادهای تربیتی و آموزشی برای رشد آگاهی سیاسی جامعه بهره گرفت و تلاش کرد با حمایت از فعالیت‌های تشکیلاتی، از پتانسیل نیروهای مذهبی و دانشگاهی برای مبارزه با رژیم پهلوی استفاده کند.

آیت‌الله مفتح فعالیت‌های خود را از دهه 30 آغاز کرد؛ فعالیت‌هایی که توسعه آن‌ها در مدارس، منجر به اخراج و تبعید وی شد. وی در سخنرانی‌ها و منابر خود، حامی و مدافع انقلاب اسلامی و مروج اندیشه‌های سیاسی امام خمینی بود و در این مسیر، تلاش وافری برای گسترش مبارزات سیاسی داشت. آیت‌الله مفتح در این مسیر در پایه‌ریزی و راه‌اندازی انجمن‌های دینی و سیاسی، انتشار مکتوبات دینی، سازماندهی مجالس دینی برای انسجام در مبارزه سیاسی و هدایت نیروهای مذهبی برای مبارزه علنی علیه رژیم پهلوی فعالیتی مستمر داشت. وی در دوره تبعید امام خمینی (1343-1357ش/ 1964-1979م)، از هر فرصتی برای زنده نگاه داشتن نام و افکار سیاسی امام خمینی استفاده می‌کرد و از مناسبت‌های دینی و مجامع سیاسی برای تبیین اندیشه سیاسی و تبلیغ مرجعیت ایشان بهره می‌گرفت.