در سال 1340 وزیر وقت کشاورزی ایران، حسن ارسنجانی، سفری به اسراییل داشت تا بستری برای همکاری با اسراییل در زمینه کشاورزی ایجاد شود. در سال بعد، و پس از زلزله قزوین، زمینه این همکاری فراهم شد و موشه دایان، وزیر وقت کشاورزی اسراییل، برای بازدید متقابل به ایران آمد. در فاصله پنج ماه، قرارداد همکاری با پیگیری‌های وزیر کشاورزی ایران، همتای اسراییلی‌اش و همچنین نماینده سیاسی اسراییل در ایران درباره دشت قزوین بسته و پس از یک ماه عملیاتی شد. اکنون پرسش اصلی این است که «همکاری حکومت پهلوی و اسراییل در پروژه عمران دشت قزوین چگونه بوده و زمینه‌های شکل‌گیری آن چه بوده است؟»

افزون بر زمینه‌های اقتصادی طرح، موارد دیگری نیز در عقد این قرارداد مؤثر بوده‌اند؛ مواردی نظیر «تلاش اسراییل برای یافتن راهی برای به رسمیت شناختن این دولت توسط ایران»، «علاقه شخص شاه برای همکاری‌های دو جانبه فراگیر با اسراییل»، «نزدیکی منافع و دیدگاه‌های وزیر وقت کشاورزی درباره نحوه مدیریت اسراییل در بخش کشاورزی و طرفداری وی از اقتصاد سوسیالیستی اسراییل»، «تلاش پیگیر و مستمر نماینده ویژه اسراییل در ایران (مئیر عزری)» و همچنین «بازدید‌های گسترده ‌‌هیأت‌های کارشناسی کشاورزی ایران از اسراییل و جذب آنان از سوی اسراییلی‌ها».

مقاله حاضر به بررسی سندی همکاری محمود پناهیان، جاسوس کا. گ. ب، با حزب و دولت بعثی عراق در دوران پهلوی دوم می پردازد. در این دوره تاریخی، نقش پناهیان در تشکیل ارتش ملی آذربایجان، جاسوسی او برای کا گ ب، همکاری او با گروه‌های چریکی داخل کشور، همکاری با حزب بعث، فعالیت در رادیو بغداد و تلاش او در رسانه‌های عراق برای تفرقه‌افکنی میان اقوام ایرانی مورد بررسی قرار‌‌ می‌گیرد. ‌‌سؤال اصلی پژوهش این است که محمود پناهیان در بین سال‌های 1357- 1324 چه فعالیت‌های سیاسی‌ای داشته است؟

داده‌های پژوهش به روش کتابخ‌آن‌های و مطالعه اسنادی جمع‌آوری شده است. در بخش کتابخ‌آن‌های متون مربوط به فرقه ‌‌دمکرات آذربایجان و خاطرات اعضای حزب توده مورد مطالعه قرار گرفته و در بخش مطالعات اسنادی، اسناد ‌‌مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی بررسی و تحلیل شده است. براساس نتایج پژوهش، فعالیت‌های سیاسی محمود پناهیان در ایران، شوروی و عراق هیچگاه مستقل نبوده است.‌ اقدام‌های او بازتابی از دستورالعمل‌های دریافتی از جانب شوروی و حزب بعث بوده است.

این مقاله به زندگی سیاسی عنایت‌الله رضا از اعضای حزب توده و فرقه دمکرات، از آغاز دهه 1320 تا سال 1347، می‌پردازد. رضا که عضو حزب توده بود از آغاز تأسیس فرقه دمکرات بنا بر مأموریت حزبی به آن پیوست و در جزییات فعالیت آن قرار داشت. در این پژوهش افزون بر فعالیت‌های سیاسی او، به‌طور ویژه اختلاف‌هایش با رهبران آن دو تشکیلات بررسی شده است. اختلاف‌هایی که در نهایت موجب اخراج و جدایی از آن‌ها شد. از مهمترین این موارد مخالفت عنایت‌الله رضا با سیاست تجزیه‌طلبی بود که از سوی آنان پیگیری می‌شد. رضا در سال 1348 پس از ابراز ندامت از گذشته خود به ایران بازگشت و گوشه‌ای از خاطرات خود را نگاشت. این دست‌نوشته‌های منتشر نشده منبع اصلی این تحقیق بوده‌اند.

ملا محمدکاظم خراسانی (1329 ـ 1255 ﻫ.ق) از مراجع بزرگ تقلید شیعه و از رهبران مشروطه ایران بود. عمل سیاسی وی را باید تابعی از نظام فکری او دانست. وی به‌خاطر داشتن اجتهاد قوی می‌توانست مسائل مستحدثه و جدید اجتماعی را با احکام اسلامی تطبیق داده و حکم خود را در باب هر یک از ‌آن‌ها صادر کند.

مسأله عدالت از اصلی‌ترین این موارد به‌حساب می‌آید. اگرچه این واژه و مفهوم دارای سابقه زیاد در فقه و سیاست اسلامی است اما مسائلی که پیرامون آن وجود داشت، تعریفی نو از آن را ایجاب می‌کرد. بسیاری از فقهای آن دوره، عدالت را به‌معنای مساوات و برابری بدون قید و شرط افراد جامعه درنظرگرفته و آن را با اصول عقل و شرع مغایر می‌دیدند. درحالی‌که آخوند خراسانی آن را عاملی برای رهایی از قیود استبداد می‌دید و معتقد بود مشروطه می‌تواند عدالت حداکثری و نه کامل را در جامعه حاکم کند و به‌تبع آن نتایجی چون امنیت رعایا، امنیت مرزها، رهایی از رقبه استبداد و جلوگیری از تجاوز اجنبی را تحصیل کند. در جریان مشروطه وی بر آن بود که منظور از عدالت تساوی مردم در «اجرای» عدالت است؛ نه در اصل عدالت.

از آغاز نهضت مشروطه، بابی‌ها (ازلی‌ها) و بهایی‌ها در رشت حضور داشتند و فعالیت‌های مخربی انجام دادند. فعالیت این جریان‌ها در دوران استبداد صغیر، در گیلان به اوج خود رسید. ‌آن‌ها تحت مدیریت جریان غرب‌گرا فعالیت می‌کردند و در فتح رشت، قزوین و تهران حضور داشتند. بخش مهمی از فعالیت ‌آن‌ها فعالیت تروریستی بود که در رشت، ‌‌تأثیرهای مهمی گذاشت و شخصیتی چون حاج ملامحمد خُمامی، از رهبران جریان شریعت‌خواهی ایران، و چند مجتهد دیگر ترور شدند و به شهادت رسیدند.

دریابان غلامعلی بایندر (1277-1320) از درجه‌داران دوران رضاخان بود که اختلاف‌هایی با او داشت. از مهمترین اقدام‌های او، بیرون راندن انگلیسی‌ها از برخی جزایر خلیج فارس و تثبیت حاکمیت ملی ایران بر آن جزایر بود. در جنگ دوم بین‌الملل و اشغال ایران از سوی متفقین، اگرچه حکومت مرکزی ایران دچار انفعال شد و شورای عالی نظام دستور «ترک مخاصمه» را صادر کرد، غلامعلی بایندر به همراه گروهی از کارکنان نیروی دریایی ارتش به مقاومت در برابر مهاجمان پرداخت و در سوم شهریور 1320 در درگیری با نیروهای انگلیسی به شهادت رسید. مسأله اصلی این پژوهش، زندگی و عملکرد دریابان بایندر است. به این منظور، از اسناد و مدارک موجود و مطالب برخی شاهدان عینی بهره گرفته شده است. روش تحقیق به‌کار گرفته شده نیز تاریخی- توصیفی است. در تألیف این مقاله از اسناد مراکز اسناد نیروی دریایی ارتش، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش و همچنین وزارت امور خارجه بهره گرفته شده است.