کانون مترقی به ‌طور مشخص در سال‌های 1339- 1340، شکل گرفت. اما، علل و اسباب سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تأسیس و تداوم فعالیت آن، از چهار پنج ساله آخر زندگی سیاسی و اجتماعی ایران در دهه 1330 نشأت می‌گرفت؛ که خود متأثر از فضای کلی حاکم بر تحولات منطقه‌ای و جهانیِ متعاقب پدیداری وضعیت جنگ سرد و رقابت میان دو اردوگاه شرق و غرب در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم بود. در چنان فضایِ رقابت‌آمیزی بسیاری از کشورهای جهان سوم، عمدتاً به‌گونه‌ای ناخواسته و قهرآمیز و با درجاتی گوناگون، در زمره سرزمین‌های اقماری دو اردوگاه کمونیسم و سرمایه‌داری قرار گرفتند. ایران نیز به ‌طور مشخص با وقوع کودتای 28 مرداد 1332 در جمع کشورهای اقماریِ جهانِ سرمایه‌داریِ غرب به‌رهبری آمریکا جای گرفت. به‌تبع آن، هر دو ابرقدرت شرق و غرب، به‌هدف جلوگیری از افتادن کشورهای اقماری‌شان به دست رقیب و تداوم سلطه بر حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی‌شان بر کشورهای اقماری، به سرعت دست به‌کار پیاده کردن الگوها و تئوری‌های کلیشه‌ای توسعه اقتصادی و اجتماعیِ مورد نظر خود در آن کشورها شدند. شوروی استالینی با دستبرد در تئوری مارکس، الگوی توسعه مارکسیستی را مبنای عمل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در کشورهای اقماری خود قرار داد و آمریکا هم الگوی توسعه بر مبنای تئوری نوسازی سرمایه‌داری و لیبرالی را، که حاصل مطالعات نظریه‌پردازان آن کشور بود، در کشورهای اقمار خود در جهان سوم مورد توجه قرار داد. هدف آن بود که کشورهای به اصطلاح توسعه‌نیافته‌ای مانند ایران از وضعیت فعلی خود عبور داده شده و باصطلاح «مدرن» شوند. این پروژه مدرنیزاسیون مستلزم شکل‌گیری، توسعه و تقویت آموزش، بوروکراسی، رسانه،‌ حزب و هویت سیاسی و اجتماعی مدرن در کشورهای اقماری و تحت سلطه بود. این مدرنیزاسیون هم نهایتاً به ‌معنای آن بود که در کشورهای مذکور سه تحول عمده شهری شدن، صنعتی شدن و سکولار شدن رخ دهد.1 اما تحقق همه این برنامه‌ها و اهداف آن، تا حد زیادی، به تربیت، تأمین و ساماندهی ‌نیروی انسانی کارآمد در کشورهای هدف متکی بود. تا جایی که به ایران مربوط می‌شد، برغم تمام تلاش‌هایی که صورت گرفت، در چندین ساله متعاقب کودتای 28 مرداد، زیرساخت‌ها، فضا و موقعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جاری و ساری در کشور، چنان متحول شد که اجرای انسجام یافته برنامه نوسازی مذکور را ممکن سازد. در تمام سالهای دهه 1330، بوروکراسی دولتی سخت ناتوان ظاهر شد و در همان حال نظام حزبی تحت هدایت حکومت هم که در قالب دو حزب مردم (به عنوان اقلیت) و ملیون (در جایگاه اکثریت) از اوایل نیمه دوم آن دهه شکل گرفته بود، پس از حدود سه چهار سالی که از آغاز فعالیت آن سپری می‌شد، کارنامه‌ای بس نومیدکننده از خود برجای گذاشت.2 به‌همین دلیل، طی یکی دو ساله پایانی دهه 1330 موقعیت نظام سیاسی تحت حمایت غرب در ایران، از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سخت شکننده و متزلزل به نظر می‌رسید. در چنان شرایطی بود که سیاستگزاران واشنگتن، نومید از سازوکار سیاسی، اداری و بوروکراتیک نحیف و ناکارآمد حاکم بر ایران، که آنان را نگران وضعیت حاکمیت و آینده موقعیت خودشان در ایران می‌کرد، در صدد برآمدند برنامه‌های اصلاحی مورد نظر خود را که در چارچوب تئوری نوسازی ارائه و تدوین شده بود، در بستر سیاسی، اداری و مدیریتی مطلوب‌تری، به مورد اجرا بگذارند. طرح‌های اصلاحی بعداً موسوم به انقلاب سفید شاه و ملت، رئوس محوری پیشنهاد و در واقع برنامه الزام‌آور آمریکاییان به حکومت ایران بود. در آن میان، اگرچه، قرار گرفتن دکتر علی امینی در مقام نخست‌وزیری اقدام عاجل‌تری محسوب می‌شد که آمریکاییان به‌هدف مقابله با بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حاکم بر ایران به شخص محمدرضاشاه پهلوی تحمیل کردند، اما، همچنان که تحولات و رخدادهای دو سه ساله نخست دهه 1340 نشان داد، آمریکاییان برای تضمین اجرای طرح‌های اصلاحی موسوم به انقلاب سفید که مشابه آن در چارچوب تئوری مدرنیزاسیون در کشورهای اقمار صورت می‌گرفت، در پی شناسایی، تربیت و به‌کارگیری نسل جدیدی از نیروی انسانی در سطوح گوناگون ارکان مدیریتی- اداری حاکمیت و دولت بودند. در راستای دستیابی به‌چنین هدفی بود که طرح تکوین و شکل‌گیری گروه موسوم به «کانون مترقی» به مثابه یک پروژه آمریکایی مورد توجه قرار گرفته و از سال 1340 فعالیت خود را آغاز کرد.

 جامعه ما مدیون کسانی است که بهترین سال‌های عمرشان را صرف مبارزه و تلاش در راه آسایش و آزادی و رفاه و امنیت مردم وطن خود کرده‌اند. آنان در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزیده‌اند و حتی جان و مال و آرامش خود، همسر و فرزندانشان را نیز هزینه نموده‌اند.شهید بزرگوار جناب حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ محمدعلی روحانی‌فرد یکی از همین افراد است. رادمردی که به گفته دوستانش لحظه لحظه زندگیش درس ایمان، محبت، صداقت، شجاعت و مبارزه با طاغوتیان و گمراهان زمان بود. او از نوجوانی به نهضت و مبارزات حضرت امام خمینی پیوست و  بارها به وسیله ساواک رژیم شاه زندانی و شکنجه شد؛ و از سال 1341 تا 1357 و تا لحظه شهادتش در اول اسفند سال 1364  همواره در این مسیر الهی گام برداشت.

 درک تحولات تاریخی و استفاده از عبرت‌های برجای مانده از رفتارهای انسان‌ها در طول تاریخ، به ما کمک می‌کند تا از تجربه‌های خوب گذشته برای رفع مشکلات امروز جامعه بهره بگیریم و در همان حال از تکرار اشتباهات دیگران در گذشته اجتناب کنیم. در مطلب پیش رو که متن تنظیم شده از گفتگوی چند ساعته با آقای قاسم تبریزی پژوهشگر تاریخ معاصر است.  تلاش کردیم موضوع تاریخ‌نگاری از نگاه اسلام را به بحث بگذاریم و متناسب با این نگاه شیوه‌های تاریخ‌نگاری ایران در سالهای اخیر نقد و بررسی شود.

 تاریخ یک قرن اخیر ایران، بویژه مجموعه تحولاتی که به پیروزی انقلاب اسلامی منجر شد، همواره جذابیت‌های پژوهشی خاصی برای محققان و تاریخ‌پژوهان داشته است. زندگی و زمانه شخصی و سیاسی محمدرضا پهلوی به عنوان آخرین پادشاه ایران، یکی از محوری‌ترین موضوعات مورد بحث در این دوره است. در این زمینه البته کتاب‌های بی‌شماری از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به رشته تحریر درآمده است. در همه این آثار تلاش شده است رفتارهای حکومت و شخص پهلوی دوم و تأثیر آن در تحولات و رخدادهای منتهی به پیروزی انقلاب بررسی شود. همه این تحلیل‌ها دو جنبه داشته است. از جمله آثاری که طی سال‌های اخیر و در همین زمینه نگاشته شده است کتاب شاه (The Shah) نوشته عباس میلانی است که با عنوان "نگاهی به شاه" به فارسی ترجمه شده است. میلانی 64 ساله مدیر مطالعات ایران در دانشگاه استانفورد و استاد علوم سیاسی آن دانشگاه است. نام وی اولین بار در چهارده سال پیش با کتاب معمای هویدا بر سر زبان‌ها افتاد. کتاب شاه در سال 2011 به وسیله انتشارات «مک میلان» منتشر شد. پس از ترجمه کتاب به فارسی به دست خود میلانی، در آوریل 2013 (بهار 1392) بوسیله انتشارات «پرسین سیرکل» کانادا روانه بازار کتاب شد. کتاب با تصویری از شاه در روی جلد که او را در حالتی پرقدرت نشان می‌دهد و تصویری غمگنانه از شاه که احتمالاً متعلق به زمان خروجش از ایران است، در صفحات نخست در کنار مطلبی از امام خمینی(ره)، که در بازگشت از تبعید در بهشت زهرا ابراز نموده است آغاز می‌شود. این کتاب به شیوه بیوگرافی‌نویسی همراه با جزئیات زیاد از زندگی شاه از تولد تا مرگ او به رشته تحریر درآمده است. در فصل اول به بررسی حالات شاه بعد از خروجش از ایران و آنچه در مصر و مراکش بر او گذشته می‌پردازد و در 19 فصل آینده تحولات سیاسی داخلی و خارجی حکومت پهلوی‌ها را با تأکید بر شخص محمدرضا پهلوی پردازش می‌کند. شیوه نگارش این کتاب، آن را شبیه رمان کرده و همین خواندنش را جذاب‌تر می‌کند. همانطور که نویسنده خود ادعا دارد برای این کار 60 هزار صفحه سند طبقه‌بندی شده از آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان، 14 جلد سخنرانی‌های شاه و هزاران صفحه تاریخ شفاهی(1) ایران را بررسی نموده است. بدین منظور با رؤسای دفتر، رئیس تشریفات، محافظان و نزدیکان شاه نیز گفت‌وگو کرده و از اسناد طبقه‌بندی‌شده سفارت‌خانه‌های انگلستان، آمریکا، روسیه و آلمان در ایران، اسناد وزارت امور خارجه، اسناد کنفرانس گوادلوپ در مجموعه اسناد کاخ سفید و آرشیو اسناد اردشیر زاهدی، بهره برده است. او همچنین به مدرسه له‌روزه‌ سوئیس، که شاه در نوجوانی در آن تحصیل می‌کرده است، مراجعه کرده و بیش از صد صفحه مطلب درباره او یافته است. (حسینی) نویسنده مدعی است که در نگارش کتاب سعی نموده مقوله شاه و انقلاب [اسلامی] را به دیدی تاریخی بنگرد. به عبارتی مدعی است که تمام این ماجرا را با بی‌طرفی نگریسته است. در این مقاله تلاش خواهد شد این ادعای نویسنده، با توجه به محتوای کتاب، بررسی و راستی‌آزمایی شود. لازم به ذکر است که قبلاً برخی از چهره‌های علمی و سیاسی داخلی و خارجی به این کتاب انتقاداتی وارد آورده‌اند.

این مقاله به حیات و اقدامات اشرف پهلوی از زنان بانفوذ دربار و خاندان پهلوی بر ضد دولت دکتر مصدق می پردازد.

در مجموعه اسناد بدون شرح این شماره سه سند تاریخی در مجموعه پنج صفحه‌ای ارائه گردیده است که هر سه سند مربوط به نامه‌های [علی‌محمد] بنی‌آدم والی وقت آذربایجان از تبریز است. او این نامه‌ها را به دربار رضاخان نوشته است. موضوع اصلی این نامه‌ها مقابله با نفوذ و فعالیت‌های وهابی‌ها در تبریز و سایر شهرهای آذربایجان است.

در سند اول نامه آیت‌الله سیدابوالحسن مجتهد انگجی (متولد 1282ه‍ . ق، وفات 1357ه‍ .ق) در موضوع مقابله با فعالیت‌های وهابیون در تبریز و تشکیل کمیته دفاع از حرمین به اطلاع دربار می‌رسد.

در سند دوم پاسخ رضاخان به نامه آیت‌الله انگجی و تأکید بر انحلال کمیسیون دفاع از حرمین شده است. در سند سوم که به صورت مشروح در سه صفحه ارائه گردیده به تلاش برای اینکه از موضوع مقابله با وهابی‌ها در مبارزات انتخاباتی مجلس بهره‌برداری شود و نیز از تشکیل کمیسیون دفاع از حرم پیامبر اکرم (ص) و خانه خدا در مقابله با فعالیت‌های وهابی‌ها در تخریب اماکن مذهبی مشورت شده و به اقدام‌های مراجع و علمای آن زمان اشاراتی وجود دارد.