این مقاله به حیات و اقدامات اشرف پهلوی از زنان بانفوذ دربار و خاندان پهلوی بر ضد دولت دکتر مصدق می پردازد.

 مقالۀ حاضر کوشیده است زندگانی اسدالله علم، از تولد تا مرگ او را بر اساس اسناد سازمان اطلاعات و امنیت وقت کشور (ساواک) روایت کند. بنابراین آن چه مبنا و محور مطالعه و پژوهش قرار گرفته، اسنادیست که به فراخور دسترسی، در آنها زوایایی از سرگذشت علم، بازگو و بررسی شده و از سایر منابع برای گویاسازی هر چه بیشتر موضوع نوشتار، بهره گرفته شده است. بدیهیست با این مبنا، کندوکاو در تمامی ابعاد زندگانی علم و بررسی کلیۀ جوانب حیات سیاسی وی از عهدۀ این مقال خارج بوده و مقالات دیگری نیاز است تا سایر بخش‌های زندگانی علم را مطرح نماید. آن چه که در بررسی موضوعی اسناد ساواک از حیات سیاسی اسدالله علم بدست آمده، ارتباطیست که وی با انگلستان (به گونه‌ای خاص) و ایالات متحدۀ آمریکا از طریق کارگزاران این کشورها داشته و این ارتباط از هنگامی که وی بر کرسی وزارت دربار نشست، قوت و اهمیت بیشتری می‌یابد. باید گفت اسناد، بازگوکنندۀ مسائل دیگری از چهرۀ سیاسی اسدالله نیز می‌باشد که تا آن جایی که فرصت این مقال اجازه داده، به آنها پرداخته شده است و چه بسا همۀ آنها نباشد اما ارتباط علم با سیاستمداران سایر کشورها - که در مورد انگلستان وضعیتی ویژه می‌یابد - در این نوشتار به منزلۀ شاخص حیات سیاسی اسدالله علم در نظر گرفته شده و تلاش شده این ارتباط با توجه بیشتری مورد ارزیابی و بحث قرار بگیرد.  نکتۀ قابل ذکر دیگر این که بررسی روانشناختی اسدالله علم از عهدۀ این مقال خارج بوده و این نوشتار قصد ندارد شخصیت و کارکرد علم را به نقد بنشیند. برخی قول‌های علم نظیر «نشست و برخاست با مردم» و یا اسنادی که از «اقدامات عمرانی علم» و یا «ظلم‌ستیزی» او به خصوص در هنگام واقعۀ «سیستان» حکایت دارد، ممکن است محل تردید باشد؛ به این دلیل که خاندان علم و شخص او برای دست یافتن به نفوذ خود در میان مردم منطقه و هر چه بیشتر کردن این نفوذ، با توسل به سیاست از اخلاق به عنوان ابزاری برای نیل به مقصود سود جسته باشند و یا آن که این گونه نبوده باشد و نقش اسدالله علم در سرکوب بیرحمانه مردم در قیام 15 خرداد برای نشان دادن درون او گویاتر و پررنگ‌تر از هر گواه دیگری باشد. به هر روی، متناسب با موضوع هر بخش سعی شده به نزدیکترین منبع مورد بحث، یعنی خود علم و اسناد مربوط به او رجوع شود. با توجه به فقدان منابع مرجع، نوشتار حاضر از اسناد بهره گرفته تا به روایت اسناد، شمه‌ای از حیات تاریخی و سیاسی او را روایت کند. لذا در پی آن نیست تا نیات و تأثیر مفاد اسناد در ذهن مخاطب را مورد بررسی قرار دهد، بلکه می‌کوشد روایت تاریخی از زندگانی او را در اسناد موجود یافته، مطرح نماید و نتیجه را به مخاطب واگذار کند. به عنوان نمونه، ممکن است مخاطب از سند مربوط به وکالت‌نامه متوجه شود که علم انسان خیری بوده در حالی که پیش‌تر چنین نمی‌پنداشت و یا اساساً این‌گونه نبوده است. این امر مخاطب را مجبور می‌کند که خود مطالعات دقیق‌تر و افزون‌تری پی‌گیرد. بضاعت راقم سطور در حد اسناد بوده و در حوزۀ موضوع مقاله سعی کرده به اسناد دسترسی یابد تا با سند زندگی تاریخی او را روایت کند. ممکن است در ذهن خواننده‌ای که قول علم در مورد نوشیدن چای با آخوند و معلم و مدیر ده را می‌خواند این سؤال پیش آید که ارباب و ارباب‌زاده را با رعیت و رعیت‌زاده چه کار؟ صحت و سقم این سند وقتی روشن می‌شود که از نیت فاعل آگاهی داشته باشیم. تنها احتمالی که در بررسی این نیت به ذهن خطور می‌کند این است که گمان بریم علم یا می‌خواسته خود و خاندانش را دوستدار مردم و مردمی نشان دهد لذا به روایتی دروغ متوسل شده و یا آن که به واقع با تزویر از سیاست سود جسته تا به هدف نائل شود. یعنی همان عبارت مشهور هدف وسیله را توجیه می‌کند. این‌ها همه گمانه‌هائیست که اسناد می‌توانند در درون خود داشته باشند اما اسناد هیچ گاه نمی‌توانند گمان شوند و واقعیتشان در گمان مستحیل گردد. شاخصۀ شخصیت سیاسی علم آن بوده که او برای رسیدن به هدف خود (فارغ از مشروع یا نامشروع بودن آن) سعی کرده از «در» و نه از «دیوار» وارد شود. او باتجربه‌تر از آن بود که برای دست یافتن به امری دچار خطا شود، چه بسا بارها نیز چنین توصیه‌هایی را به محمدرضا شاه می‌کرد. ممکن است باری دیگر خواننده تعبیر ویژه‌ای از در و دیوار در ذهن خود بدست آورد، لازم است گفته شود از این دو کلمه منفک از بار ارزشی آن استفاده شده و مراد از آن دو، روش سیاسی ویژۀ علم در فعالیت سیاسی‌‌اش است. به عنوان مثال، نقش او در کودتای 28 مرداد گویای این مطلب است. همان‌گونه که پیش‌تر ذکر شد، برخی بخش‌های زندگانی علم نیاز به ارائۀ مقالاتی جداگانه دارد که در عهدۀ فرصت مطالعاتی این مقال نبود. بخش‌هایی نظیر نقش علم در منطقۀ سیستان و بلوچستان که دو تاریخ قبل و (کمتر) بعد از انتصاب او به وزارت دربار را دربرمی‌گیرد، خود در حد یک مقاله قابل بررسی است که اگر بیشتر از آن چه در این نوشتار از آن آمده است به آن می‌پرداختیم سایر ابعاد زندگانی علم را به حاشیه می‌برد. با توجه به این موضوع، این مقال کوشیده، تاریخی از زندگانی علم را روایت کند.

 مبنای پژوهش حاضر بر اسناد استوار شده است و این اسناد هستند که مبنای تحلیل و داوری ما درباره شمس قرار گرفته‌اند. پژوهش حاضر کمتر نگاه زندگی‌نامه‌نویسی به حیات شمس دارد و ارائة یک زندگی‌نامة کامل از شمس را مقصود خود قرار نداده؛ اما کوشش دارد تا حدودی به احوال شمس نیز بپردازد؛ زیرا ترجمه حال او برای آگاه کردن مخاطب جهت ورود به متن نوشتار ضرورت دارد. مرور اسناد، جایگاه شمس به عنوان یک عضو خانوادة سلطنتی در جامعة آن روز ایران را تصویر می‌کند که هیچ تناسبی با سطح و نوع زندگی آحاد جامعه نداشت. پیش از مشروطه، شاه، نماد حکومت و دولت بود. از حکومت و دولت همان معنایی مستفاد می‌شد که از شاه و سلطنت بدست می‌آمد. ارادة شاه، قانون بود و قانون در خواستة «اعلیحضرت همایونی» تجلی می‌یافت. در یک چنین ساختی، زنان حرم در زندگی سلطنتی خود فقط با شخص شاه در ارتباط بودند و مکانیسم تشکیلاتی دیگری که بتواند به آن‌ها نقشی متفاوت‌تر و بیشتر از یک سوگلی یا همسر شاه بدهد، وجود نداشت. تنها محیطی که زنان حرم در آن عرض اندام می‌کردند، اندرونی بود. البته در این میان بودند زنانی همچون مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه، که از همان محیط اندرونی از طریق ارتباط با صاحب‌منصبان و سیاستمداران بر مسائل سیاسی حوزة پادشاهی و لاجرم کشور تأثیر می‌گذاشتند؛ اما زنان دربار قدرت تشکیلاتی نداشتند. در دورة رضاشاه، علیرغم بی‌اعتنایی و دهن کجی او به جایگاه مجلس و قانون اساسی مشروطه مکانیسم‌های تشکیلاتی مشروطه نه به صورت عینی و عملی که به صورت ظاهری و در حد اسم بر جای بود. رضاشاه بسیاری از اقدامات خود را به طور نمایشی صورت قانونی بخشید. اقدامات رضاخان در روند «نوسازی» ظاهری، منجر به حضور پررنگ‌تر زنان در اجتماعات و مهمانی‌های شبانه درباری و گشت و گذار در خیابان‌های تهران شد. منع حجاب، موجب برداشته شدن موانع بر سر راه چنین حضوری بود. با این حال، این به اصطلاح آزادی زنان، به تأثیرگذاری آنان در عرصه اجتماع و سیاست نکشید. زنان دربار، یعنی همسران و دختران رضاخان پهلوی، نیز جز همان حضور کذایی، نتوانستند نقش و مقامی تأثیرگذار پیدا کنند؛ و همانند زنان حرمسرای قاجاری کارشان رقابت و دشمنی با یکدیگر و جنجال‌آفرینی بر سر موضوعات مبتذل و به اصطلاح خاله‌زنکی بود. سبب همه این امور، به جز قلابی بودن آزادی زنان، قدرت و صلابت شخص رضاخان و رژیم دیکتاتوری او بود که به مردان هم اجازه تأثیر نمی‌داد تا چه برسد به زنان. اما در دوره محمدرضا پهلوی، وضع فرق می‌کرد. ضعف شخصیتی محمدرضا موجب شد که زنان دربار، بتوانند در عرصه سیاست و اقتصاد و اجتماع دخالت کنند؛ و حتی زندگی شخصیِ او را تحت‌تأثیر قرار دهند. دو ازدواج ناموفق محمدرضا نتیجه همین دخالت‌ها بود. در دوره محمدرضا، مادر، همسر، و خواهران وی دارای دفتر و تشکیلات عریض و طویل مخصوص به خود بودند؛ و علاوه بر آن هر یک سرپرستی و ریاست نهاد و بنیادی را بر عهده داشتند. «والاحضرت شاهدخت شمس پهلوی» نیز دارای دفتر و دستک و پیشکاری مخصوص بود و «ریاست عالیة» چند بنیاد را بر عهده داشت.

«جشن هنر شیراز» نام ارگانی بود که به منظور «تهیه و تدارک برنامه‌های فستیوال‌های هنرهای نمایشی و موسیقی، برقراری رابطه و همکاری با سازمان‌های هنری بین‌المللی و تبادل برنامه‌های هنری و انجام سایر فعالیت‌های هنری در کنار جشن هنر به مدت نامحدود و به ریاست فرح پهلوی1» در سال 1345 تأسیس شد. این تاریخیست که از اسناد بدست آمده و پیشینۀ شروع فعالیت‌های سازمان را به سال 45 می‌رساند. در این سال فرح تصمیم می‌گیرد کمیسیون جشن هنر را در کا خ صاحبقرانیه برگزار کند: «جناب آقای علم وزیر محترم دربار شاهنشاهی. حسب‌الامر مبارک علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران کمیسیون جشن هنر در ساعت 5 بعدازظهر روز یکشنبه چهاردهم اسفند ماه 1345 در کاخ صاحبقرانیه در پیشگاه مبارکشان تشکیل خواهد شد. مقرر فرمودند مراتب را به اطلاع جنابعالی برسانم که در ساعت معین تشریف‌فرما شوید. پیشکار علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران. فضل‌الله نبیل». جشن هنر به موجب اساسنامۀ آن می‌بایست در هر سال و به طور دائم برگزار می‌شد و هنر را در دو سطح ملی و جهانی به داوری می‌گذاشت: «نظر به توجه و علاقه‌مندی خاص علیاحضرت شهبانو فرح به گسترش هنر و بزرگداشت هنرهای اصیل ملی و به منظور بالا بردن سطح هنر در ایران و بزرگداشت هنر و هنرمندان ایران و شناساندن هنر و هنرمندان خارجی در ایران و آشنایی هر چه بیشتر علاقه‌مندان و هنردوستان به نمودهای هنری جهان، سازمانی به نام سازمان جشن هنر شیراز به ریاست عالیه علیاحضرت شهبانو فرح تشکیل می‌گردد». اهداف سازمان بر روی کاغذ با آن چه که در عمل اتفاق افتاد، مغایرت داشت دلیل این امر در بیانی بسیار مختصر آن بود که جشن هنر در عمل نتوانست با مذهب و هنجارهای جامعه پیوند طبیعی خود را برقرار کند و کارکردی متناسب با ارزش‌های فرهنگی و دینی جامعه داشته باشد. به طوری که در نتیجۀ اعتراضات مردمی از برگزاری در سال‌های بعدی بازماند. یکی از مصادیق این امر نمایش خوک ـ بچه ـ آتش بود که با اعتراض‌های شدید روحانیون و مردم مواجه شد. نمایشی که حتی به گفتۀ سفیر وقت انگلستان، غربیان نیز اجرای آن را در مجامع خود نمی‌پذیرفتند. «آنتونی پارسونز» در «غرور و سقوط»ش دربارۀ این نمایش و اجرای آن گفته است:

جشن هنر سال 1356 شیراز از نظر کثرت صحنه‌های اهانت آمیز به ارزش‌های اخلاقی ایرانیان از جشن‌های پیشین فراتر رفته بود. به عنوان مثال یک شاهد عینی صحنه‌هایی از نمایشی را که ترتیب داده بودند، یک باب مغازه را در یکی از خیابان‌های پر رفت و آمد شیراز اجاره کرده و ظاهراً می‌خواستند برنامۀ خود را کاملاً طبیعی در کنار خیابان اجرا کنند. صحنۀ نمایش نیمی از داخل مغازه و نیمی در پیاده‌رو مقابل آن بود. یکی از صحنه‌هایی که در پیاده رو اجرا می‌شد، تجاوز به عنف بود که به طور کامل (نه به طور نمایشی و وانمودسازی) به وسیلۀ یک مرد (کاملاً عریان یا بدون شلوار درست به خاطر ندارم) با یک زن که پیراهنش به وسیلۀ مرد متجاوز چاک داده می‌شد در مقابل چشم همه صورت می‌گرفت. ولی موضوع به شیراز محدود نشد و توفان اعتراض علیه این نمایش برخاست، و به مطبوعات و تلویزیون هم رسید. من به این خاطر موضوع را با شاه درمیان گذاشته و به او گفتم اگر چنین نمایش به طور مثال در شهر منچستر انگلیس اجرا می‌شد، کارگردان و هنرپیشگان آن جان سالم بدر نمی‌بردند. شاه مدتی خندید و چیزی نگفت.

روز 21 مهر 1343  لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت ها و معافیت های تصریح شده در قرارداد وین - مصوب سوم مرداد مجلس سنا - در مجلس شورای ملی نیز به تصویب رسید. مقاله حاضر به کالبدشکافی کاپیتولاسیون پرداخته است. واژۀ «کاپیتولاسیون» از زبان ایتالیایی و یا لاتین گرفته شده؛ ریشۀ ایتالیایی آن «کاپیتولاتزیونه»، (Capitolazione) و ریشۀ لاتین آن «کاپیتولاره»، (Capitulare) است. این واژه در لغت به معنای فصل بندی، طبقه بندی مطالب، متارکۀ جنگ و صلح موقت تعریف شده؛ چون از نظر اروپائیان، مسلمانان معتقد بودند بین کفار و مسلمین هیچ گاه نباید صلح دایمی برقرار باشد، از اینرو کاپیتولاسیون در قالب معاهداتی که به متارکۀ جنگ میان کفار و مسلمین میانجامید و بین آنها صلحی موقت برقرار می کرد، گفته می شد.در روابط بین الملل، کاپیتولاسیون، به معاهداتی گفته می شد که به موجب آن کشوری خارجی در مملکتی دیگر از برخی حقوق و امتیازات برای اتباع خود که اهم آن «حق قضاوت کنسولی» و اجرای مجازات بود، برخوردار می شد. به طوری که اتباع آن دولت از پارهای مزایا به طور اختصاصی بهره مند می شدند.

به این ترتیب، حق قضاوت کنسولی، مفهومی حقوقی برای کاپیتولاسیون دربرداشت و حقوقی را بر آن بار می کرد که به موجب آن، اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر مشمول قوانین کشور خود می شدند و آن قوانین توسط کنسول آن دولت در محل به اجرا درمی آمد. لذا چون قوانین دولت خارجی، توسط کنسول آن کشور در محل اجرا می شد، آن را حق قضاوت کنسولی می گفتند که به معنای مصونیت بیگانگان از صلاحیت های قضایی حاکمیت ملی نیز تعریف شده است. به کاپیتولاسیون «حق برون مرزی» هم گفته اند. حق برون مرزی عبارتست از «نظریۀ توسعه دامنه قوانین محلی به خارج از کشور».

فرح دیبا؛ سومین همسر رسمی محمدرضا شاه بود که پس از فوزیه؛ خواهر ملک فاروق؛ (پادشاه مصر) و ثریا اسفندیاری- که به دلیل نازایی از محمدرضا جدا شد- در سال 1338 از خانواده‌ای متوسط به دربار راه یافت. اجداد او از «تبریز»، ولیعهدنشین قاجار، برخاستند و در دستگاه سیاست خارجی ایران کارگزار شدند. آنگونه که آقای هادی هاشمیان در مقاله «شجره خاندان طباطبایی دیبا» نوشته‌اند جد اولش میرزامهدی‌خان شعاع‌الدوله، فرزند حاج نظام‌العلما در سال 1296 قمری در تبریز زاده شد و در روسیه و عثمانی درس خواند، وی پیشخدمت محمدعلی‌میرزا بود که مظفرالدین شاه را در سفر سومش به اروپا همراهی کرد.¹ میرزامهدی به زبان فرانسه و روسی راحت سخن می‌گفت.² و در آغاز قرن گذشته دبیر سفارت ایران در فرانسه³ و زمانی دیگر کنسول ایران در گرجستان بود. پدرش، سهراب دیبا هنگامی که 12 ساله بود به همراه برادر خود بهرام، به مدرسۀ نظام سن‌پترزبورگ رفت و در آن جا گرفتار انقلاب بلشویکی 1917م شد. چهار سال بعد در 16 سالگی به کمک سفیر ایران توانست به فرانسه بگریزد و در همان‌جا دبیرستان را به پایان برساند. سپس تحصیلات دانشگاهی خود را در رشتۀ حقوق آغاز کرد و به مدرسۀ نظامی سن سیر (Saint-Cyr) نیز رفت. سهراب دیبا که به زبان فرانسه مسلط بود⁵ و زبان روسی را هم می‌دانست⁶ پس از تحصیل به ایران بازگشت و به استخدام ارتش رضاخان درآمد.⁷ او مشاور حقوقی ارتش بود و در دوران جنگ دوم جهانی، در سفارت یوگسلاوی کار می‌کرد. با راه یافتن فرح به دربار پهلوی و دستگاه حکومت دور دیگری از فعالیت های او آغاز شد.

 مردی سیه‌چرده با موهایی مجعد که به لهجة درشت شیرازی حرف می‌زد از خانة مسکونی شخصی واقع در خیابان سعدآباد تجریش برخاست، گام به گام در خیابان‌های تاریخ سیاسی ایران قدم گذاشت، مدارج سیاسی را با نفوذ پدرش تا سطوح عالی پشت سر گذاشت و وارد خانه‌های وزارت شد اما در واپسین لحظة سیاسی، آخرین قدمش در خانه نخست‌وزیری متوقف ماند و به رد پای تاریخ پیوست.

سردارسپه «به خوبی می‌دانست که در کشور مشروطه ولو به ظاهر باید همه چیز به موجب قانون باشد. بودجه‌ها را با هر اجحاف و تعدی و اسراف و تبذیر و حیف و میلی که دارد باید مجلس تصویب کند و هرگونه تغییری که بخواهد در اوضاع کشور بدهد قانون لازم دارد و تصویب قوانین بر عهده مجلس و مجلس از لوازم کار دولت است.». در این سال‌ها عملکرد لجام‌گسیختة دولت‌های پیشین و بروز هرج و مرج در میان محافل زمین‌داری سبب شده بود تا اندیشة کنترل فعالیت شورای وزیران از سوی مجلس، گسترش وسیع بیابد، از این رو به دست آوردن اکثریت در مجلس اهمیتی اساسی داشت چرا که نتایج مبارزات سیاسی میان جریان‌ها و محافل برای تصدی امر حکومت به آن بسته بود.. بر این اساس تلاش برای کسب اکثریت کرسی‌های مجلس مبارزه‌ای ناگزیر  برای رضاخان محسوب می‌شد تا با در اختیار داشتن نمایندگانی گوش به فرمان بتواند بر فرآیند تحولات سیاسی تأثیر بگذارد. از وقتی او در کابینه «سیدضیاء» به جای «مسعودخان کیهان» به وزارت جنگ منصوب شد و به مقام سردارسپهی نائل آمد، نبض حیات مشروطه را در دست گرفت و شماره کرد که برای نواختن کوس جمهوری و پوشیدن ردای سنگین دیکتاتوری اندیشید با حذف رقبا، بنیاد مشروطه را با حفظ صورت درهم ریزد لذا با نزدیک شدن به انتخابات دوره پنجم، ترکیب نمایندگان، دیگر وزنه‌ای برای دستیابی به قدرت درون مشروطه به شمار نمی‌آمد بلکه «استمرار نظام مشروطه یا دگرگونی آن تا حد زیادی به ترکیب نمایندگان و نقش مجلس مربوط می‌شد».