محمدحسن شریف قنوتی چهرة مبارزِ فعال سالهای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، نماینده وجوهات شرعی امام خمینی و آیت الله گلپایگانی، اولین روحانی شهید دفاع مقدس و در عین حال شخصیت گمنامی است که هنوز هم پس از گذشت سالها از شهادتش ناشناخته مانده است. مقالة پیش رو با بهره گیری از اسناد نویافتة بایگانی ساواک و نیز با استفاده از واگویة کسانی که او را از نزدیک دیده اند، زندگی سیاسی و مبارزاتی او را روایت می کند

آیت الله سید محمدهادی میلانی از جمله مراجع و اعاظم مشهد بودند که به همراه آیت الله سیدحسن طباطبایی قمی نقش مهمی را در گسترش نهضت امام در مشهد ایفا کردند. پس از قیام پانزده خرداد، رژیم امام و تعدادی از علما را بازداشت کرد. این اقدام باعث صدور اعلامیه هایی از سوی علما و به ویژه میلانی گردید. میلانی جهت آزاد ساختن امام و دیگر علما، به تهران مسافرت کرده و در جمع علمای مهاجر حضور یافت. حضور او بر رونق جلسات آنها افزود. میلانی به زودی جایگاه خود را در بین علمای مهاجر یافت و به همراه سه تن دیگر از علما به عنوان مرجع تصمیم گیرنده و همچنین سخنگو به مقامات کشور معرفی شد. فعالیتهای علمای مهاجر در آن برهه از اهمیت زیادی برخوردار بود. فعالیت های آنها در تأیید مرجعیت امام و دیگر فعالیت های سیاسی از اهمیت بسیاری برخوردار است. صدور اعلامیه های علما در مناسبت های مختلف در زمانی که رهبر نهضت در زندان به سر میبرد، نقش مهمی در آگاه ساختن و روشنگری مردم داشت. تحریم انتخابات بیست و یکم شورای ملی از سوی علمای مهاجر مشروعیت رژیم را که مدعی انتخاباتی آزاد و در محیطی پر از دموکراسی بود زیر سئوال برد.

در هر دو جنگ جهانی ( ۱۹۱۴ م/ ۱۳۳۲ ق و ۱۹۳۹ م/ ۱۳۱۸ ش) سرزمین و ملت ایران به رغم اعلام بی طرفی، بیشترین آسیبها را از آتش و دود جنگ متحمل شدند. به  گونه ای که در زمان جنگها، نه از سنگینی چکمه های سربازان متخاصم نفس راحتی میتوانست بکشد و نه پس از آن از فشارهای نه چندان غیرمستقیم دولتهای استعمارگر و جنگ خواه قد توانست راست کند؛ همواره نیم قد و رنجور تاوان سنگین تمامیت خواهی های متحدین و متفقین را پرداخت که البته در این باره از عوامل درونی هم نباید غافل ماند. هر چند نه در بروز حوادث پیرامونی جنگ دخالتی داشت و نه ازعواید آن سودی میبرد. پیدایی انواع بحران ها و امراض طاقت فرسا و گاه کشنده، شکنندگی و لرزانی پایه های اقتصاد بارزترین و ملموست رین نتایج این گونه جنگها بود که پس از خود در ایران عزیز به جا می گذاشت. اگر از همه همانندگی های تأثیرات و پیامدهای دو جنگ مزبور در ایران چشم پوشیم به ناچار جنگ دوم پیامد اثرگذار دیگری در آن نهاد که بر آثار جنگ پیشین خود افزونی داشت و آن دخالت آشکار در حکومت و تغییر در صورت سلطنتی ایران بود که رضاشاه را مستعفی و از ایران اخراج کرد و به جای او، پسرش، محمدرضا پهلوی، را به سلطنت نشاند. رضاشاه برخلاف آن گونه که به سلطنت رسیده بود خیلی زود و سریع خاک ایران را ترک گفت. او راه تبعیدگاهش را از مسیر جنوب ایران در پیش گرفت و پس از گذر از چند کشور سرانجام در ژوهانسبورگ (در آفریقای جنوبی) به انتظار گذر روزهای پایانی عمرش نشست.

در فاصله انقلاب مشروطه تا برآمدن رضاخان، ایران شاهد جنبش ها و مبارزات بسیاری برای کسب آزادی، استقلال، عدالت و ترقی بود. نقطه مشترک بسیاری از این جنبش ها عدم تحقق مشروطه و در واقع ناکامی آن انقلاب در کسب آزادی، استقلال، عدالت و ترقی جامعه بود. مجلس شورای ملی به عنوان برجسته ترین دست آورد انقلاب مشروطه، فراز و نشیب های بسیاری طی کرد. جدال بر سر استقرار پارلمان ملی، در یکی از زوایایش در قیام شیخ محمد خیابانی جلوه گر شد. جنبش هایی که در ادامه مشروطه خواهی متولد شده بودند به جهت ضعف ها و آسیب هایی که داشتند نتوانستند به هدف غایی خود برسند و یکی پس از دیگری شکست خورده، از بین رفتند تا اینکه سرانجام رضاخان به میدان آمده و پیکر نیمه جان مشروطه را به خاک سپرد. مقاله پیش رو، تلاشی در جهت بررسی عوامل شکست و در واقع آسیب شناسی قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز می باشد که یکی از وقایع مهم تاریخ معاصر ایران بوده و تأثیر بزرگی بر ذهنیات و حوادث سیاسی و اجتماعی آذربایجان و همه ایران داشته و هنوز هم مطرح و بحث انگیز است.

عبدالحسین تیمورتاش یکی از معروفت رین چهره های دوره پهلوی اول است. پیشینه خانوادگی او در خراسان، تحصیلات در سن پتربورگ، آغاز امور اجرایی با نایب الحکومگی جوین، نماینده قوچان در دور دوم قانونگذاری، ریاست قشون خراسان، نماینده قوچان در دوره سوم قانونگذاری، حکومت گیلان، نماینده دور چهارم مجلس شورای ملی، وزیر عدلیه، حکومت کرمان، وزیر فوائد عامه و در نهایت وزارت دربار شاه توأم با نمایندگی در مجلس شورای ملی مورد اشاره همه منابعی که درباره زندگی او قلم زده اند، بوده است. برخی از جزئیات زندگی شخصی و سیاسی او نیز برای تراجم احوال روشن است. پیوند ناگسستنی او با الکل، زن و قمار؛ آراستگی، شیوایی بیان، جذابیت؛ و در امور سیاسی پیوستگی با سیاست انگلستان را از ویژگی های تیمورتاش شمرده اند.

دکتر عباسعلی خلعتبری وزیر امور خارجه دهه پنجاه ( ۱۳۵۷ - ۱۳۵۱ ) محمدرضا پهلوی در سال ۱۲۹۱ ش در تهران به دنیا آمد. پس از پایان دورة ابتدایی، برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و دوره متوسطه را آن جا سپری کرد. وی در همان کشور دانشنامه خود را از مدرسه سیاسی پاریس و دکترایش را در رشته حقوق بین الملل از دانشگاه پاریس گرفت. در ۱۳۲۱ مشاغل دولتی را با ورود به وزارت دارایی آغاز کرد. اما خیلی زود در وزارت امور خارجه شاغل شد و از ۱۳۲۳ تا اواخر دهة سی این مناصب را به عهده داشت: دبیر دوم سفارت ایران در سوئیس ( ۱۳۲۳ )، دبیر اول سفارت ایران در لهستان ( ۱۳۲۶ )، رایزن سفارت ایران در فرانسه ( ۱۳۳۱ )، سفیر ایران در ورشو ( ۱۳۳۸ ). خلعتبری در سال ۱۳۴۰ به دبیرکلی سازمان پیمان مرکزی (سنتو) منصوب شد و به آنکارا رفت و تا هفت سال این سمت را به عهده داشت. در سال ۱۳۴۷ به معاونت وزارت امور خارجه منصوب شد. دو سال بعد ( ۱۳۴۹ ) قائم مقام این وزارت خانه شد و در سال ۱۳۵۱ به عنوان وزیر خارجه از محمدرضا پهلوی حکم گرفت. با استعفای دولت جمشید آموزگار در ۱۳۵۷ او نیز از این سمت کنار رفت و بازنشسته شد. عباسعلی خلعتبری در فروردین ۱۳۵۸ یادداشتهایی از خود به جا گذاشت که در خور اهمیت است. اول اینکه عالیت رین مقام وزارت خارجه حکومت پهلوی از مناسبات ایران و آمریکا با تکیه بر سابقه آن مطالبی ارائه می دهد که برای پژوهندگان تاریخ در حکم سند است. دوم این که برخی از نکات این یادداشتها برای نخستین بار ارائه می شود، و بعضی قرینه ای نو برای تک گفته ها و تکنوشته های پیشین است. و سوم این که یادداشتها، با این که در نخستین ماه از سال ۱۳۵۸ نگاشته شده، به دور از ملاحظات و مناسبات زمان خویش است و صفت تاریخی آن کاملاً برجسته است.

فعالیت های آموزشی کلیسای پرسبیتری در ایران به سالهای آغازین فعالیت این کلیسا در دهة ۱۸۷۰ م به بعد بازمی گردد. این کلیسا فعالیت هایش را در پایتخت (تهران) ابتدا با مدارسی برای کودکان میسیون ها آغاز کرد که با گذشت زمان به مؤسسات چندملیتی تبدیل شدند و ازجمله این مؤسسات (یا مدارس) می توان به مؤسسه البرز (کالج البرز)، بنیاد فرهنگی ایران بتئ یل (مدرسه عالی دماوند و بعدها دانشکده دماوند) و کامیونیتی اسکول (مدرسه انجمن تبلیغی) اشاره کرد. در همه این مدارس علوم جدید، زبان انگلیسی، تعلیمات دین مسیح و مختصری زبان فارسی تدریس می شد.  بنیاد فرهنگی ایران بتئ یل (بیت ئل یا بیت ئیل) که به استناد منابع جزیی از مؤسسات هیأت میسیون مذهبی (کلیسای پرسبیتری) به حساب میآ مد در ۱۳۴۷ ش تأسیس شد و در پی آن مدرسه عالی دماوند که وابسته به این بنیاد بود تأسیس و تشکیل گردید و کار خود را در ساختمانی در خیابان سعدی شمالی تهران که از طرف میسیون مذهبی به آن اختصاص یافته بود آغاز کرد.

در فرهنگ سیاسی، احزاب از مهمترین نهادها در شکل دهی به حکومت های جدید قلمداد شده اند. آنها ابزاری برای تحکیم اقتدار حکومت ها، شبکه ای برای مشارکت گروههای اجتماعی در صحنه سیاست، سازوکاری برای برانگیختن هواداری توده ها از مقاصد سیاسی نخبگان، حلقه ای برای پیوند دادن گروههای قومی، صنفی و مذهبی و وسیله ای برای تظاهر به مردمی بودن حکومتها هستند. از این رو کمتر نظام حکومتی جدیدی را می توان یافت که بتواند بدون وجود یک یا چند حزب بسر برد. حتی در رژیم های دیکتاتوری فرمانروایان سعی می کنند به وسیله این ابزار به سلطه خود مشروعیت بخشند. احزاب عملکردهای گوناگونی دارند که برخی آشکار و برخی دیگر پنهان هستند. از جمله عملکردهای آشکار آنها شکل دادن به افکار عمومی، معرفی نامزدها در جریان انتخابات، سازمان دادن به انتخاب شوندگان و اعمال نفوذ بر آنهاست. عملکرد پنهان حزب از کارکردهایی است که از حزب انتظار نمی رود و بسته به مقتضیات و شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حزب آنها را انجام می دهد. از آن جمله است برقراری پیوند روانی و مادی بین فرد و نظام سیاسی، جذب تازه واردین به سیستم، مسالمت آمیز کردن رقابت های قدرتی یا مدیریت منازعه. در نگاهی اجمالی به تاریخ سیاسی ایران دیده می شود که حزب سیاسی به مفهوم جمعیت هایی که شرایط آنها در بالا یاد شد پیشینه چندانی ندارد. اما بعد از دوران مشروطه آن هم به صورت منقطع شاهد فراز و فرود احزابی هستیم که با استبداد مطلقه یا بحرانهای سیاسی بروز می افتند و سپس متلاشی می شدند. در دوران استبداد پهلوی دوم بعد از کودتای ۱۳۳۲ به گونه ای ازاحزاب برمی خوریم که از بستر اجتماعی برخوردار نبوده، بدون اتکا و حمایت مردم و تنها به دستور عوامل قدرت از بالا تشکیل می شدند و وظیفه ای جز حفظ و تقویت قدرت سیاسی حاکم نداشتند. این احزاب از اجزای ساختار سیاسی و حکومتی همان عصر بوده که به دفاع همه جانبه از قدرت و حکومت مرکزی می پرداختند و خود از وسائل استبداد داخلی به شمار می رفتند. این دسته از احزاب به احزاب دولتی معروف بودند.

بی گمان نمی توان اقدامات آن دسته از گروه های سیاسی که براندازی نظام پهلوی را با روش مسلحانه جستجو می کردند، صرفنظر از نتایج، پیامدها و فرجام آن در چارچوب مبارزات مردم مورد ارزیابی قرار نداد. این نوع مبارزه با هر انگیزه و با هر هدفی که صورت گرفته باشد به هر تقدیر بخشی از مشروعیت نظام پهلوی را آماج خود قرار داده بود. بنابراین وارسی تاریخچه این گروههای مسلح نه فقط برای آن که اعتبار و یا موفقیت آنان را در ترازو قرار دهیم بلکه به خاطر آنکه آنگونه رفتارها می تواند بخشی از مبارزه تعریف گردد باید به درستی و به دور از حب و بغض هایی که آفت تاریخنگاری است به تاریخ عرضه داشت. شاید از این نظر بتوان با اندکی تسامح اظهار داشت که برای مورخ هیچ تفاوتی بین جنبشهای سده های میانی با جنبشهای دهه های اخیر وجود ندارد. کتاب چریک های فدایی خلق را که در بهار سال جاری از سوی مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی انتشار یافته است می توان نمونه ای از این تک نگاری ها دانست. این کتاب با احتساب عکس ها، اعلام و اسناد ضمیمه آن در ۹۸۰ صفحه و با چاپ و کاغذی نه چندان مطلوب روانه بازار گشته است.

سندهای بدون شرح این شماره از فصلنامه مطالعات تاریخی گزارشهایی است که نخستین آنها از طرح بودجه سال ۱۳۵۱ در مجلس شورای ملی را سخن می گوید. در این جلسه اکثریت (نمایندگان حزب ایران نوین) و اقلیت (نمایندگان حزب مردم) رودرروی یکدیگر، علیه هم افشاگری می کنند. گزارشگر این سند که خود از طیف حزب ایرانن وین است و یکی از منابع ساواک در مجلس شورای ملی، با ذکر جزئیاتی از این فشاگری ها، می نویسد که همه موقعیت های مجلس در اختیار فراماسونها و وابستگان به سازمان CIA است و سپس دیدگاه مردم را نسبت به این مجلس و نمایندگان آن بیان می کند؛ این که مردم انتخابات مجلس را فرمایشی می دانند و نمایندگان را منتصب دستگاه حکومتی نه منتخب خودشان. در پی این سند چند برگ از نظرسنجی اداره سنجش افکار وابسته به وزارت اطلاعات [و جهانگردی] را که نظرات مردم درباره همین جلسه از مجلس شورای ملی است، می خوانید که میت واند نمایانگر ماهیت رخدادهای کشور، و در این جا طرح بودجه سال ۱۳۵۱ ، از منظر یک نماینده مجلس و گروهی از مردم باشد.