دامنه نفوذ و قدرت جنبش‌ها با میزان قدرت نظامی و سیاسی آن‌ها پیوند دارد. آن‌ها برای گستراندن دامنه اقتدار خود به زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در مناطق مورد نظر توجه دارند. با مساعد بودن زمینه‌ها، جنبش در مناطق مجاور نفوذ پیدا می‌کند و آرمان، اهداف و تسلط خود را بر آن مناطق می‌گستراند. در تاریخ جنبش‌ها پرداختن به کیفیت گسترش قلمرو مهم است؛ اما بی‌گمان این گسترش موضوعی صرف جغرافیایی نیست و در صورتی پایدار می‌ماند که با ساخت اجتماعی و بافت فرهنگی و اعتقادی ساکنان در جغرافیای مورد نظر پیوند عمیق و جدی داشته باشد. اگر این موضوع با درخواست اهالی منطقه و نیازهای آن‌ها هماهنگ باشد، جنبش یک گام اساسی برای توسعه قدرت خود برداشته است. نهضت جنگل به رهبری میرزاکوچک‌خان در اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم خورشیدی در گیلان شکل گرفت و دامنه اقتدار و نفوذ خود را به سواحل جنوبی دریای خزر گسترش داد. این روند بی‌گمان در زمینه‌ای از اوضاع سیاسی، ساخت اجتماعی و بافت فرهنگی پیش رفته است. نوشتار حاضر می‌کوشد توسعه قلمرو نهضت جنگل به سوی استرآباد را تبیین کند و به بازسازی زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن بپردازد.

مهندس سید ابراهیم درازگیسو (زندگی: 1398-1324خ) در سال 1347 در شهر گراتس اتریش در رشته اقتصاد صنعتی به تحصیل پرداخت. وی از فعالان جنبش دانشجویی خارج از کشور بود که قریب یک دهه (از سال 1347 تا 1357خ) همراه دیگر اعضای کنفدراسیون و اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا علیه رژیم پهلوی فعالیت کرد. نوشتار پیش‌رو پیرامون جنبش دانشجویی در اروپا با محوریت خاطرات و نقش‌آفرینی مرحوم درازگیسو در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول شامل کلیاتی درباره جنبش دانشجویی خارج از کشور با محوریت دو تشکّل برجسته دانشجویی "کنفدراسیون دانشجویان ایرانی" و "اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا" و بخش دوم درباره سوابق این جنبش به روایت مرحوم درازگیسو در اروپا بویژه اتریش و آلمان (1357-1347) است. خاطرات وی حاوی اطلاعاتی از فعالیت دانشجویان مسلمان ایرانی در اروپاست که انتشار آن می‌تواند باعث تقویت تاریخ نگاری انقلاب اسلامی و روشنگر آن مقطع تاریخی به عنوان یک روایت دستِ اول باشد. نظر به اهمیت این موضوع، نگارنده با استفاده از اسناد، منابع کتابخانه‌ای و خاطرات به بررسی و تبیین این موضوع پرداخته است.

روستا ریشه زندگی شهری و اساس تمدن بشری است. با وجود اهمیت زیادی که کشاورزان و روستاییان از روزگاران دور تا امروز در اقتصاد و تامین غذای مردم ایران داشته‌اند، اما در دوره حکومت پهلوی 70 درصد روستایی که تامین کننده نیاز غذایی کشور بودند مورد توجه قرار نگرفتند. ماموران حکومت به تبعیت از سیاست‌های حاکمان، روستاییان را به شیوه‌های مختلف مورد بی‌مهری و رفتارهای ظالمانه قرار می‌دادند. حتی شخص رضاخان به عنوان پادشاه کشور، به زور اراضی و دسترنج آنها را تصاحب می‌کرد و دادگاه‌ها، قربانگاه حق و حقوق روستاییان بودند. وضع عمرانی و رفاهی روستاییان نیز بسیار نامناسب بود و بیش از 80 درصد آنها فاقد امکانات زیربنایی بودند. آن‌ها از نظر برخورداری از آب آشامیدنی سالم، برق، راه، گاز، تلفن، مدرسه، حمام، تکنولوژی، امکانات کشاورزی، بهداشتی و درمانی شدیداً در مضیقه قرار داشتند. در سال 1355 قریب به 30 درصد روستاهای ایران خالی از سکنه بوده و ساکنان آن‌ها مهاجرت کرده بودند. نرخ بیکاری روستایی نسبت به شهرها، سه برابر و نرخ بی‌سوادی در مناطق روستایی ایران حدود 70 درصد بود. در دهه‌های چهل و پنجاه مخارج زندگی در روستاها بیش از درآمد آن‌ها بود و بسیاری از روستاییان برای گذران زندگی و تامین معاش خود، ضمن سَلَف‌خری، قرض و نزول و مهاجرت به حاشیه شهرها روی آوردند. در این مقاله کوشش شده است با استفاده از اسناد، منابع کتابخانه‌ای، خاطرات و با روش توصیفی به این موضوع بپردازیم و تصویری از وضعیت روستاهای ایران در حکومت پهلوی ارائه تا بخشی از حیات روستایی این دوره بازسازی شود .

شیخ رضا شریفی گرگانی (1395-1308خ) پس از قیام 15 خرداد 1342، به سهم خود نقش
مهمی در روشن نگه داشتن چراغ مبارزه در عصر خفقان حکومت پهلوی داشت. مهمترین
بخش زندگی سیاسی او در این دوره معطوف به مشارکت وی در انتشار ماهنامه بعثت
(1343-1344) بود. او با استقرار دستگاه چاپ نشریه در منزلش، آنجا را به چاپخانه بعثت
تبدیل کرد؛ وی با فراهم کردن زمینه فعالیت جمعی از انقلابیون در آن‌جا و چاپ و بسته‌بندی
نشریه‌ای منتقد سرسخت رژیم شاه و مدافع استوار نهضت امام خمینی، در روشنگری سیاسی
و اجتماعی به انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کرد. مقاله حاضر در صدد پاسخگویی به این
سؤال است که در شدیدترین شرایط خفقان اجتماعی، شیخ رضا شریفی چگونه با پذیرش
تمام مخاطرات و استقرار دستگاه چاپ در منزل خود آنجا را به پایگاه مبارزه سیاسی و
فرهنگی علیه حکومت پهلوی تبدیل کرد؟ روش پژوهش استفاده از منابع کتابخانه‌ای، اسناد
و کتب خاطرات است.

در مقاله پیش رو به یکی از مهمترین ویژگی های انقلاب اسلامی ایران حضورمردم انقلابی در شهرستانها توجه شده است. اکثریت قاطع مردم ایران در شهرهای مختلف در مبارزات گسترده علیه حکومت پهلوی شرکت داشتند که از آن به عنوان"چند شهری بودن" انقلاب ایران یاد می شود. این حضور گاهی توسط ماموران رژیم شاه با خشن ترین شیوه ممکن سرکوب می شد، که قیام معروف به یک شنبه خونین گرگان یا پنجم آذر سال 1357 از آن جمله است. قیامی که مواجه با شلیک هزاران گلوله توسط ماموران برای سرکوب یک راهپیمایی گسترده و آرام شد. درجریان این سرکوب شدید مردم ، 14 نفر به شهادت رسیدند و بیش از 150 نفرنیزمجروح و تعدادی نیزبازداشت شدند. در این مقاله تلاش شده است با اتکاء به اسناد و مدارک برجا مانده از دوران ستم شاهی، روایتی دست اول از این حادثه مهم در شهر گرگان به مخاطبان ارائه شود. رویدادی که بی شک نقش تاثیرگذاری بر روند پیروزی نهایی مردم ایران در انقلاب اسلامی و پایان دادن به حاکمیت نظام سلطنتی در ایران داشت .

 جامعه ما مدیون کسانی است که بهترین سال‌های عمرشان را صرف مبارزه و تلاش در راه آسایش و آزادی و رفاه و امنیت مردم وطن خود کرده‌اند. آنان در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزیده‌اند و حتی جان و مال و آرامش خود، همسر و فرزندانشان را نیز هزینه نموده‌اند.شهید بزرگوار جناب حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ محمدعلی روحانی‌فرد یکی از همین افراد است. رادمردی که به گفته دوستانش لحظه لحظه زندگیش درس ایمان، محبت، صداقت، شجاعت و مبارزه با طاغوتیان و گمراهان زمان بود. او از نوجوانی به نهضت و مبارزات حضرت امام خمینی پیوست و  بارها به وسیله ساواک رژیم شاه زندانی و شکنجه شد؛ و از سال 1341 تا 1357 و تا لحظه شهادتش در اول اسفند سال 1364  همواره در این مسیر الهی گام برداشت.

 دهم دی‌ماه سال 1356 کارتر، رئیس جمهور وقت آمریکا، که به تهران سفر کرده بود در حضور شاه، ایران را جزیره ثبات نامید، او تصور نمی‏کرد که چند روز بعد، این جزیره ثبات، آنچنان دچار بحران و بی‌ثباتی شود که منجر به سقوط رژیم شاه با آن همه دبدبه و کبکبه نظامی و حمایت‌های خارجی گردد. آن موقع شاه، رُوزالین، جیمی کارتر و فرح، آنچنان جام‌های شراب را در ضیافت جشن عید سال نوی مسیحی سر ‏کشیدند¹ که گویی ایران برای آنها بهشت برین است و آرامش آنان ابدی و پابرجا می‏ماند، اما اندکی بعد از سخنان خوشبینانه کارتر، آتش انقلاب در 19 دی‌ماه شعله‌ور شد و با مراسم و مجالس بعدی که هر یک برای بزرگداشت شهدای مجلس یا مراسم قبلی برگزار می‌شد، مردم سایر شهرها نیز قیام کردند و طوفانی به راه افتاد که جزیره ثبات شاهنشاهی را به خاک مذلت نشاند. سال 1357 فرا رسید. در واقع طلوع سال جدید، نوید حرکات جدیدی از سوی مبارزان نقاط مختلف کشور بود. شاه و فرح در حالی تعطیلات نوروز سال 57 را در جزیره کیش به عیش و نوش می‏گذراندند که مردم ایران به پیروی از امام خمینی، برای همدردی با مردم داغدار در قم و تبریز عزادار بودند. لباس سیاه مردم در واقع نه‌تنها نشانه همدردی با خانواده‌های داغدار و شهید و مجروح‌داده بود، بلکه بیرق اعتراض آنان نسبت به اَعمال خلاف انسانیت و قانون رژیم شاه نیز محسوب می‌شد. فروزندگی انقلاب اسلامی چنان گسترده شد که شاه حتی با کشتارهاى جمعى نتوانست شعله‏هاى افروخته‏شده را خاموش کند. مانورها و ترفندهاى سیاسى و نظامى شاه پیش از آن که اندک تأثیرى برای فرونشاندن خشم مردم بگذارد با صدور بیانیه‏هاى افشاگرانه امام خمینى و دستورالعمل‏هاى مبارزاتى ایشان خنثى مى‏شد. جایگزینى یک تکنوکرات غربزده به نام جمشید آموزگار به جاى هویدا - نخست‏وزیر سیزده‏ساله شاه- کمکى به‏ حل بحران رژیم نکرد. پس از او جعفر شریف‏امامى که یکى از پیشکسوتان جریان استعمارى فراماسونرى در ایران بود، با شعار «دولت آشتى ملى» روى کار آمد. فریبکاری‏هاى وى و مذاکرات او با آیت‏الله شریعتمدارى در قم، که در تحولات اخیر ایران به عنوان یکى از رهبران دینى مطرح و از سوى رژیم حمایت مى‏شد، نیز نتوانست مبارزات مردم را متوقف سازد. در زمان دولت شریف‏امامى بود که کشتار بى‏رحمانه مردم به وسیله نیروهاى نظامى در میدان ژاله (شهدا) تهران -روز 17 شهریور- اتفاق افتاد. رسماً حکومت نظامى در تهران و یازده شهر بزرگ ایران براى مدتى نامحدود برقرار شد؛ اما با رسیدن پیام‏هاى امام خمینى مردم به حکومت نظامى اعتنا نکردند و تظاهرات شبانه‏روزى خود را گسترش دادند. فریادهاى «الله اکبر»، «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینى» در تمام ساعات به گوش مى‏رسید و همراه با آن صداى رگبار مسلسل‏ها از هر کوى و برزن شنیده مى‏شد.² این مبارزه همه‌جانبه تا آنجا پیش رفت که بنیاد حکومت شاهنشاهی در ایران متلاشی شد و مبارزات حق‏طلبانه مردم مسلمان به رهبری حضرت امام در 22 بهمن سال 57 به پیروزی رسید.

رویداد ترور شاه در 21 فروردین ماه سال 1344 ش در تاریخ مبارزات انقلاب اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این رویداد که موجب حیرت دربار و جهانیان شد، در شرایطی رخ داد که قیام 15 خرداد به شدت سرکوب شده بود؛ حضرت امام خمینی به خارج از کشور تبعید شده بود؛ دست اندرکاران ترور منصور دستگیر، محاکمه، اعدام و یا زندانی شده بودند. با این ترتی بها همگان می پنداشتند که رژیم به مرحله کامل ثبات و آسیب ناپذیری رسیده است؛ در حالی که این واقعه نشان داد مردم عمیقاً از حکومت ناراضی هستند و شاه حتی در کاخ خودش هم امنیت ندارد؛ و فرضیة ثبات رژیم نیز حقیقت ندارد. با این رویداد جهانیان دریافتند که شاه نه تنها در جامعه محبوبیتی ندارد بلکه آنچه از انقلاب سفید و تمدن و پیشرفت م یگوید یک بلوف سیاسی بیش نیست. بی شک این حمله شجاعانه شهید شمس آبادی، هم موجب دلگرمی مبارزان مسلمان شد و هم دل مردم ایران را شاد کرد و هم حیثیت بین المللی رژیم پهلوی را زیر سئوال برد. با وجود عظمت کار شجاعانه این جوان مذهبی، متأسفانه این رویداد مهم انقلاب اسلاشمس آبادی،می در کتابهای تاریخی و در مطبوعات کمتر کالبدشکافی شده و زوایای مختلف آن با گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب چندان مورد کنکاش قرار نگرفته است. در این مقاله کیی از ابعاد ناگفته این رویداد مهم از منظر نمایندگان مجلس شورای ملی دوره بیست و یکم بررسی شده است؛ تا کمکی به بازشناسی این واقعه برای علاق همندان تاریخ معاصر باشد