تاریخ پر قصه و پر غصه مطبوعات در ایران عمر درازی ندارد. از انتشار نخستین روزنامه در سال 1215ش تا امروز نزدیک به 180 سال می‌گذرد و این در مقایسه با عمر این پدیده در زادگاه اصلی‌اش یعنی اروپا، زمان زیادی نیست. این تاریخ پرفراز و نشیب را می‌توان در قالب و تقسیم‌بندی دوره‌های مختلفی بررسی کرد. در این نوشته سر و کارمان با دوره پهلوی است که البته تاریخ مطبوعات این دوره، خودش حداقل به سه دوره دیگر تقسیم می‌شود: از روی کار آمدن رضا شاه تا شهریور 1320، از شهریور 20 تا کودتای 28 مرداد 1332، و از کودتا تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357. تاریخ مطبوعات دوره پهلوی تا به حال به سعی و قلم پژوهشگران مختلف و از جنبه‌های متفاوتی مورد بررسی قرار گرفته است. اما کسانی که می‌خواهند تازه قدم به این حوزه بگذارند و دست به تحقیق بزنند، نیاز به شناسایی منابع و مآخذ موجود در این زمینه دارند. این درست نکته‌ای است که مورد غفلت برخی از تاریخ‌پژوهان به خصوص جوان قرار می‌گیرد. در نتیجه به خاطر عدم آشنایی با دسته‌های مختلف منابع و مآخذ این حوزه، ماحصل کارشان چندان رضایت‌بخش از آب در نمی‌آید. به همین دلیل ارائه یک دسته‌بندی از منابع و مآخذی که در راه تحقیق درباره مطبوعات دوره پهلوی به کار بیایند، می‌تواند به خصوص برای پژوهشگران جوان راهگشا باشد. در این نوشته تلاش شده به دسته‌بندی منابعی از این حوزه پرداخته شود که در قالب «کتاب» در «داخل کشور» منتشر شده‌اند. با این توضیح که همگی آنها سر و کارشان با «مطبوعات سراسری» است و کتاب‌های حوزه مطبوعات محلی فرصت و جایی دیگر را می‌طلبد. همچنین چنانکه در عنوان آمده این نوشته تنها درآمدی بر منبع‌شناسی مطالعات تاریخ مطبوعات دوره پهلوی است و تحلیل هر یک از این منابع به پژوهش‌های دیگری نیاز دارد.

 مروری بر تاریخچة آموزش و پرورش ایران در عصر پهلوی اول ودوم به ما نشان خواهد داد که با توجه به ماهیت ضداسلامی و غرب‌گرایانه حکومت دست‌نشانده پهلوی‌ها، همواره دست‌اندرکاران و مهره‌های فرقة بهائیت که در این ویژگی‌ها با پهلوی‌ها مشابه و هم‌داستان بوده‌اند، در مناصب سیاسی فرهنگی مهم منجمله دستگاه‌های آموزش و پرورش کشور نقش و جایگاه بسزایی داشته‌اند. اسناد و مدارک بی‌شماری وجود دارد که حکایت از پیشگامی بهائیان در ترویج فرهنگ و نظام تعلیم و تربیت آمریکایی در کشورمان دارد. به دیگر سخن می‌توان گفت که فرقه بهائیت و عناصرش از دیرباز پیاده‌نظام تهاجم همه‌جانبه فرهنگی سیاسی عقیدتی استعمارگران غربی به ویژه انگلیس و آمریکا در ایران بوده‌اند. نگاهی به فهرست زیر و مناصب و مشاغل و موقعیت‌های مهم سیاسی و فرهنگی و نظامی و اقتصادی که توسط عناصر این فرقه در ایران اشغال شده بود، خودبخود این سئوال را پیش می‌آورد که فرقه‌ای که شمار اعضای آن کمتر از یک درصد جمعیت ایران بوده چگونه و با چه پشتوانه‌ای بر این اهرم‌های مهم حکومت کشور مسلط شده است. فهرست زیر بعضی از چهره‌های بهایی حاضر در کلیدی‌ترین مناصب اداره کشور را نشان می‌دهد:

 در مورد بسیاری از رجال عصر مشروطه و نقش آنها در تحولات مربوط به آن دوره، پژوهش‌های عالمانه‌ای صورت گرفته اما در عین حال به برخی شخصیت‌ها التفات چندانی نشده است و آثار و نوشته‌ای که در شأن و منزلت آنها باشد، به رشته نگارش درنیامده ‌است. از جمله این شخصیت‌ها ابوالحسن‌خان معاضدالسلطنه است که به رغم تلاش‌های مجدانه‌اش در مبارزه علیه استبداد حکام قاجار و همچنین سلطه دو کشور استعماری وقت، روس و انگلیس کمتر مورد توجّه و عنایت محققان و اصحاب قلم قرار گرفته است. در نوشتار حاضر سعی خواهد شد با اتکا به منابع و مآخذ متقن تاریخی، بخشی از فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی وی و ارتباط مستمر او با برخی از انجمن‌ها و کانون‌های آزادی‌خواهی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

 برای شناخت بهتر انقلاب اسلامی ایران شناخت اشخاص مشارکت‌کننده در این انقلاب، خالی از فایده نیست. شهید محمدصادق اسلامی از و پیشگامان انقلاب اسلامی بود. صرفنظر از شخصیت والای آن شهید، پرداختن به سرگذشت و زندگی وی، در حقیقت بخشی از تاریخ انقلاب و نیز روشن‌کننده ماهیت عناصر اصلی انقلاب اسلامی و طرفداران آن است.

 سید محمّدکاظم شریعتمداری در 15 دی 1284 در تبریز متولد شد. جد وی آقاسیدمحمد در سال 1270 قمری از بروجرد به تبریز مهاجرت و ازدواج کرد و سیدحسن پدر سیدکاظم حاصل این ازدواج بود. آقاسیدحسن از علمای فاضل عصر خویش بود و در سال 1332 شمسی در تبریز وفات کرد. سیدکاظم تحصیلاتش را در علوم دینی در تبریز آغاز کرد. پس از اتمام دروس سطح، دو سال در درس خارج میرزاصادق تبریزی و میرزا ابوالحسن انگجی که از علمای معروف تبریز بودند، شرکت نمود و در سال ۱۳۰۳ شمسی برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم رفت و دوره خارج فقه و اصول را در نزد آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی آموخت. بعد از مدتی به نجف اشرف مشرف شد و از محضر آیات نائینی، آقاضیاء عراقی و آقاسیدابوالحسن اصفهانی کسب معلومات نمود و سپس به تبریز بازگشت و به تدریس و تبلیغ امور شرعی پرداخت. به نوشتۀ مهدی مجتهدی که خود در تبریز از نزدیک اوضاع را مشاهده می‌کرد: «آقای شریعتمداری در بین علمای تبریز مقام بلندی دارد و نماز جماعتش پرشکوه و پررونق است.»¹

 دوره قاجار به دلیل تعارض دو حوزه مهم اجتماعی یعنی ساختار و گفتمان بومی با ساختار و گفتمان تقلیدی و غیربومی در عرصه اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارای اهمیت واکاوی و آسیب‌شناسی می‌باشد. چه این که این فضا فراهم‌آورنده فرصتی برای سیاسیون دگراندیش بود تا در سایه آن نه تنها اندیشه‌های عرفی جامعه بلکه ادبیات و گفتمان خواص را نیز تحت تغییر و تبدل قرار دهند. در این بین اماکن مذهبی به دلیل قداست و مسئولیت‌های نظری و عملی، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و آگاه ساختن آحاد جامعه از تهدیدها و فرصت‌های اجتماعی و سیاسی پیش آمده داشته‌اند و در این دوره طبقات مختلف جامعه را نسبت به وظایف و مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی هوشیار نمودند. اماکن مذهبی با ایجاد اتحاد و انسجام ملی، سازماندهی نهضت‌ها و جریان‌ها، توجه دادن به موضوعات ملی و فراملی، ایجاد گفتمان تعامل و همگرایی، هدایتگری و سنجش مشروعیت و مقبولیت سیاست‌ها و سیاسیون، با رویکرد مقاومت و پایداری در مقابل هجمه و ترفندهای سیاسیون بیگانه و بیگانگان سیاسی به مقابله برخاستند. این تحقیق با شناسایی کارکرد سیاسی و اجتماعی اماکن مذهبی دوره قاجار علاوه بر کشف کارکردهای گوناگون اماکن مذهبی در ادوار مختلف تاریخی، می‌تواند الگویی برای کارکردشناسی و آسیب‌شناسی اماکن مذهبی در عصر حاضر به عنوان عصر طلایی تاریخ تشیع تلقی شود. کارکردی که در آن صیانت از هویت و بنیان‌های مذهبی و ملی نقش مهمی در تقویت گفتمان مقاومت و پایداری ملی در مواجهه با هجمه‌های فکری و سیاسی بیگانگان از نخستین و مهم‌ترین مؤلفه‌های آن خواهد بود.

 مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی حدود ده سال قبل در سازماندهی تازه خود، انتشار فصلنامه «مطالعات تاریخی» را در دستور کار خود قرار داد. فصلنامه مطالعات تاریخی در یک دهه فعالیت خود با انتشار 324 مقاله با همکاری بیش از 180 نفر محقق، پژوهشگر، مؤلف و مترجم در قالب 40 شماره فصل‌نامه و بیش از ده هزار و دویست صفحه، توانسته است بخش‌هایی از تاریخ معاصر را معرفی و مورد واکاوی و بررسی قرار دهد. نوشتار حاضر با دو هدف؛ اول، بررسی کمی و کیفی ابعادی از این فعالیت علمی تاریخ‌نگاری معاصر و دوم، ارائه راهنمای مطالعاتی برای بهره‌برداری سهل‌تر از این مجموعه تهیه شده است. برای این منظور ضمن بررسی آماری مقالات منتشر شده بر اساس شاخص‌هایی چون دوره تاریخی، گرایش، موضوعات و مقولات مورد توجه در هر مقاله، به ارزیابی انطباق نتایج با اهداف و رویکردهای فصل‌نامه پرداخته‌ایم.

 در لابلای اسناد تاریخی موارد بسیاری دیده می شود که گذشت ایام ابعاد قابل توجهی از آن را برای پژوهشگران و علاقه‌مندان مباحث تاریخی بازمی گشاید.

 همانگونه که از محتوای سند بدست آمده در پیوست این گزارش ملاحظه می‌شود، مجموعه صحبت‌های رد و بدل شده بین عزر وایزمن Ezer Weizman (متولد 1925 - 2005) وزیر جنگ وقت اسرائیل با ارتشبد حسن طوفانیان (متولد 1292 خورشیدی در تهران) که درآن زمان معاون ارتشبد رضا عظیمی (متولد 1288 تهران – فوت 1378 پاریس) وزیر جنگ ایران بود، حاوی نکات بسیار مهمی است که در ادامه این بحث به آن اشاره می‌شود. اما پیش از آن برای درک دقیق‌تر محتوای این سند، لازم است توضیحات تکمیلی درباره افراد شرکت کننده در این مذاکرات، زمان برگزاری این دیدار، مکان برگزاری و در نهایت شرایط انجام این گفتگوها از لحاظ تاریخی بررسی شود.