با کودتای 28 مرداد 1332 فصل تازه‌ای در روابط میان ایران و آمریکا در زمینه‌‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی، فرهنگی و اطلاعاتی گشوده شد. به دنبال کودتا کارشناسان اقتصادی، مستشاران نظامی و نیز نمایندگان برخی از کمپانی‌ها و مقامات آمریکا، به طرف ایران سرازیر شدند و برای تعمیق و بسط نفوذ و به دست گرفتن شریان حیاتی کشور طرح‌ها و نقشه‌هایی را بررسی کردند و ایران را به زنجیره‌ای از پیمان‌ها و قراردادهای اسارت‌بار کشانیدند. در اول مرداد 1333 میان ایران و نماینده هفت شرکت بزرگ نفتی (پنج شرکت آمریکایی، یک شرکت انگلیسی و هلندی و یک شرکت فرانسوی) که کنسرسیوم بین‌المللی نفت نامیده می‌شد قراردادی بسته شد. این قرارداد را علی امینی (وزیر دارایی دولت کودتا) از سوی ایران و هوارد پیچ آمریکایی از سوی کنسرسیوم امضا کردند. بنا بر این قرارداد کار اکتشاف، استخراج، پالایش و فروش نفت و گاز ایران به این شرکت‌های نفتی واگذار شد. به دنبال آن حکومت در سال 1334 به پیمان نظامی بغداد که با نظارت آمریکا میان چهار کشور انگلستان، ترکیه، پاکستان و عراق پدید آمده بود، پیوست که موجب وابستگی بیش از پیش ایران شد.

 واقعه پانزده خرداد در تاریخ تحولات سیاسی معاصر ایران سرآغاز روندی بود که منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری مرجعیت دینی- امام خمینی(ره)- گردید. این رخداد همانند دیگر پدیده‌های سیاسی و اجتماعی در تحلیلی جامعه‌شناختی و سیاسی معلول عوامل متعددی است و از زاویه رهیافت‌های گوناگون قابل تجزیه و تحلیل به شمار می‌رود. این مقاله هرچند طبق منطق دینی و باورهای مذهبی قیام پانزده خرداد را نافرجام نمی‌داند و آن را پایه‌گذار تکوین و تسریع فرایند انقلاب بی‌بدیل اسلامی ایران ارزیابی می‌نماید، اما طبق ارزیابی‌ها و محاسبات متعارف عقل سیاسی ابزاری که دست‌یابی به اهداف عاجل و کوتاه مدت را مبنا قرار می‌دهد، با رویکردی تحلیلی- تاریخی و با روشی اسنادی-کتابخانه‌ای و در چهارچوب نظریه ساختار فرصت سیاسی نافرجامی ظهور و فرجام این قیام را مورد مطالعه قرار می‌دهد. این نظریه که معتقد است انتظار و دورنمای جنبش‌های اعتراضی برای طرح و تعقیب خواسته‌های معین، بسیج هواداران، و تأثیرگذاری بر آنان کاملاً زمینه پرورده است و مختصات محیط سیاسی نقشی کلیدی در تعیین فرجام جنبش‌های اعتراضی دارد، ساختار فرصت سیاسی را در آستانه وقوع قیام پانزده خرداد بررسی می‌کند و دگردیسی مؤلفه‌های ساختار یادشده را از سال 1339 تا 1342 در سرنوشت قیام دخیل می‌داند. از این منظر فرصت‌های نوپدید در عرصه سیاسی ایران از قبیل مرجعیت امام خمینی(ره) متعاقب رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) و آیت‌الله کاشانی، فضای نسبتاً باز آزادی سیاسی برونزا در دولت امینی، روی کار آمدن دموکرات‌ها در ایالات متحده آمریکا، تقارن قیام با ماه محرم که برای شیعیان نماد مبارزه و قیام علیه ستمگری حاکمان زمانه است را می‌توان در زمینه‌سازی قیام پانزده خرداد مؤثر دانست، اما تغییر عناصر ساختار فرصت سیاسی مانند تحدید مجاری مشارکت سیاسی اعتراضی با سرکوب دهشت‌انگیز مردم و روحانیت، فقدان ساختار ارتباطی سازمان یافته مردمی، تغییر رویکرد آمریکا نسبت به رژیم و اعتماد به آن، تبدیل اختلافات جزئی بین عناصر رژیم به وحدت و خلاصه تلاقی شرایط درونی و بیرونی محیط سیاسی ایران مانع دستیابی قیام به هدف آنی خود یعنی تغییر و براندازی رژیم پهلوی گردید.

 موضوع مقاله پیش رو موضوع بررسی نقش طیب حاج رضایی در وقایع سال 1342 و به خصوص قیام خونین پانزدهم خرداد و پاسخ به این پرسش است که چه عللی موجب روی‌گردانی طیب حاج‌رضایی از رژیم پهلوی و همراهی با نهضت امام خمینی(ره) شد؟ کاملاً مشخص است که مراحل پاسخ دادن به پرسش طرح شده، نشانگر زاویه دید نویسنده نسبت به موضوع مقاله است و این تفاوت در زاویه دید، تفاوت پاسخ‌ها را در پی دارد. بر همین مبنا، برای پاسخ دادن به این پرسش، سعی گردیده است تا از روزنه اقتصادی و جامعه‌شناختی به موضوع نگریسته شود و آن دسته از عوامل که با این دو رویکرد مرتبط است مورد بررسی قرار گیرد.

 «جنبش» اجتماعی و سیاسی، کوشش و رفتار جمعی نسبتاً منظم، سازمان‌یافته و بادوامی است که مبتنی بر ‌اندیشه و برنامه قبلی و تعریف شده بوده و به شیوه انقلابی یا اصلاحی برای رسیدن به هدف اجتماعی- سیاسی و یا پیشبرد آن هدف و یا مقاومت در برابر دگرگونی در یک جامعه صورت می‌گیرد. در همین راستا «جنبش» یا «نهضت» با ماهیت «اسلامی» عبارت از تلاش و کوشش جمعی و نسبتاً منظم برای پیشبرد اهداف اسلامیکه طی آن اسلام‌گرایان برای تحقق عملی قوانین و احکام اسلامی در تمامی زمینه‌ها از طریق در اختیار گرفتن زمینه‌ها و بسترهای اجتماعی وقوع این نهضت ارایه نماید. در این معنا واقعه پانزده خرداد را می‌توان نهضت و یا جنبش با ماهیت اسلامی و رویکرد سیاسی و اجتماعی دانست که واجد تمام خصوصیات و ویژگی‌های یک جنبش می‌باشد. این مقاله بررسی و پاسخگویی به «علل و زمینه‌های اجتماعی» وقوع نهضت پانزده خرداد را به عنوان پرسش اساسی دستمایه مطالعه خود قرار داده و بدنبال آن است تا با بهره‌گیری از روش «اسنادی – تاریخی» و با مراجعه به متون و منابع دست اول موجود از منظر «جامعه شناختی تاریخی و سیاسی» تحلیلی ارایه نماید. تسلط دول اروپایی به ویژه انگلیس و بعد از آن آمریکا بر ایران، با دو نوع مقاومت در ایران روبرو شد؛ یکی مقاومت با محتوای ملی‌گرایانه که توسط روشنفکران و تحت تأثیر تفکر و جریان مدرنیسم غرب و آموزه‌های ملی انجام گرفت و دیگری مقاومت با ماهیت دین‌گرایانه که ریشه در تمدن و فرهنگ بومی ایران داشت و بن‌مایه‌های اصلی آن را آموزه‌های دینی و مذهب تشیع و فرهنگ بومی تشکیل می‌داد. نهضت پانزده خرداد در زمره نوع دوم محسوب می‌شود که دارای جوهره دینی و اسلامی بوده، ایدئولوژی ‌آن ‌نیز، همانند انقلاب ‌اسلامی، گفتمان ‌سیاسی ‌شیعه ‌است‌ که ‌به ‌عنوان ‌گفتمان ‌غالب‌ در انقلاب ‌اسلامی ‌چهره ‌نمود و بر بسترهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شکل گرفت و خود در یک فرایند دیالکتیک علت و زمینه‌ساز تحولات ساختاری بعدی در ایران از جمله پیروزی انقلاب اسلامی گردید. جنگ جهانی اول و فروپاشی سلسله قاجار، اشغال نظامی ایران، بروز قحطی، گرسنگی، بیماری و مرگ و میر در طول سال‌های 1296 تا 1342 ه‍.ش و در نتیجه سقوط و فروپاشی اقتصادی و اجتماعی ایران، تجاوز به مال و ناموس مردم در طول سال‌های اشغال، شکل‌گیری و ظهور دولت مدرن در ایران و سیاست‌های غرب‌گرایانه و نهادسازی‌های جدیدی که نه تنها سنخیتی با گفتمان دینی و اسلامی نداشتند، بلکه در تعارض با این گفتمان قرار می‌گرفت مانند تصویب و اجرای قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی و کاپیتولاسیون و تجربه تلخی که در اذهان مردم ناشی از حضور مستشاران آمریکا در ایران بر جای گذاشت، سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی که پیامد آنها تقابل گفتمان اسلامی و غربی، بهم خوردن بافت دینی، سنتی و ساختار جمعیتی کشور و بحران هویت جمعی در ایران گردید و شکل‌گیری اقتصاد تک‌پایه‌ای و متکی بر نفت و وابستگی اقتصادی به بیگانگان و بروز شکاف طبقاتی، بخشی از علل و زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شوند که بسترساز وقوع نهضت پانزده خرداد به حساب می‌آیند. ما در این مقاله به صورت مختار فقط به زمینه‌های اجتماعی وقوع نهضت پانزده خرداد می‌پردازیم و بررسی در مورد سایر علل و زمینه‌ها را به دیگر پژوهشگران علاقه‌مند می‌سپاریم.

 آیت‌الله سید محسن حکیم از مراجع تقلید شیعه حوزه نجف اشرف، در ایام نهضت روحانیون ایران که از نیمه دوم سال 1341ش آغاز شد از اقدامات و منویات کلی روحانیت ایران حمایت کرد و نقش مهمی در تحولات سیاسی ایران در سالهای 1341و1342 ایفا نمود. از آنجا که بخش‌های زیادی از روحانیون و متدینین مواضع ایشان را نصب‌العین قرار می‌دادند و نیز به لحاظ احترامی که شاه و مسئولان رژیم پهلوی برای ایشان قائل بودند، بررسی مواضع ایشان حائز اهمیت زیادی است. در این مقاله مواضع ایشان در این مقطع تاریخی مورد توجه قرار گرفته است.

 از دهه پایانی قرن بیستم هویت به یکی از موضوعات عمده‌ی حوزه‌های مطالعاتی و به ‌طور اخص فرهنگی تبدیل شده است. هویت، در گذر زمان و از رهگذر روایتگری ساخته و پرداخته می‌شود. منظور از روایتگری، مرحله گزارش عملی روایت است. روایت راهی است برای ترکیب کردن واحدهای زبان در ساختارهای بزرگ‌تر. یکی از شرایط ضروری روایت، بودن «گوینده» و «شنونده» یا «خواننده» است. هویت در درون فضایی گفتمانی شکل می‌گیرد و ابزار کارآمد برای این فضا «روایت» است. استعداد و توانمندی روایت به پذیرش دگرگونی و تغییر ناشی از آن است که بر‌خلاف واقعه (نظیر عاشورا، قیام پانزده خرداد و...) که در برهه‌ای از زمان روی می‌دهد و به اتمام می‌رسد، روایت همزمان و در زمان پیش می‌رود و این نسبت روایت را با واقعه در سه حیطه ‌زمانیِ حال، گذشته و آینده تعیین می‌کند. مقاله حاضر به رویکرد روایی برای بررسی این سئوال که نسبت روایتگری عاشورا و قیام پانزده خرداد در این سه حیطه‌ زمانی چگونه است؟ می‌پردازد.

 هرچند با طرح نظریه گفتمان در عرصه مطالعات سیاسی لزوم فراتر رفتن از متن و توجه به فرامتن در کانون توجه واقع شد، در رویکرد گفتمانی اسلام این مهم به مثابه یک ضرورت در عالم دینداری مورد تأکید بوده است. غفلت از این امر حیاتی باعث آن گردیده که در طول تاریخ اسلام به طور عام و تاریخ سیاسی کشور ما به شکل خاص، ورود به عرصه سیاست و اهتمام به مسائلی که به سرنوشت شهروندان مربوط می‌گردد، مقوله‌ای اضافه بر تکالیف دینی تلقی گردد. ورود علما به عرصه مبارزات نهضت مشروطه با هدف صیانت از حقوق ملت در برابر حکومت، فصل جدیدی در مناسبات دین و سیاست گشود و رویکرد سیاسی در اسلام معاصر را تقویت نمود. با وجود این، علما و مراجع طراز اول که همواره نحوه رفتار آنان سرمشق دیگر اقشار جامعه تلقی گردیده کمتر به صورت جدی به حوزه سیاست وارد شدند و در حاشیه بودن را ارجح می‌دانستند. این رویه، پویایی و تکامل گفتمان آغاز شده در عصر مشروطه را مانع می‌شد. زیر پا نهاده شدن حیثیت و شرافت ملی ایرانیان در جریان اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع امریکائی، توان و پویایی فقاهت شیعی به عنوان نماد اسلام سیاسی در دفاع از آرمان‌های ملی را در بوته آزمون نهاد. این نوشتار با مفروض انگاشتن حضور آموزه‌های سیاسی در متن تعالیم دینی اسلام بر آن است تا چگونگی عملکرد فقاهت شیعی در پاسداشت این مهم در جریان نهضت 15 خرداد که به حق تکامل و بالندگی اسلام سیاسی در ایران را در پی داشت، به بررسی و واکاوی نشیند.

 مقاله حاضر با تکیه بر یادداشت‌های اسدالله علم نخست‌وزیر سرکوبگر مردم در قیام 15 خرداد و با توجه به شخصیت وی و نزدیکی و ارتباط تأثیرگذارش با محمدرضا پهلوی نوشته شده است. به دلیل سانسور مطبوعات، از این قیام مردمی در روزنامه‌های آن زمان مطالب چندانی به چشم نمی‌خورد، به همین دلیل اگرچه روایت علم از آنروزها یک روایت درباری یک طرفه است، اما دقیقاً در همین بزرگ‌نمایی‌های علم، نخست‌وزیر دست‌نشانده رژیم، در اعتراف به کشتار و خونریزی منزجرکننده مردم در آن قیام عظیم و باشکوه مردمی، نکاتی نهفته است که لازم شد به این یادداشت‌ها که به خصوص قبل از انقلاب و به دور از فشار و تأثیر گرفتن از جوهای کاذب نوشته شده است، رجوع شود تا به قیام 15 خرداد بیشتر و موشکافانه‌تر پرداخته شود، و از دل این حکایت درباری به واقعیاتی تازه رسید.

 آن‌چه در نگاه یک نسل قطعی و بدیهی می‌نماید، بعید نیست برای نسل بعد و نسل‌های آینده این‌گونه نباشد. از این‌رو علم تاریخ به‌کمک قرائن و شواهد و مشاهدات و خاطرات و اسناد و مدارک به تشریح و تحلیل رویدادها و تحولات جامعه می‌پردازد تا آن‌چه به‌عنوان تاریخ رویدادها و تحولات به نسل آینده عرضه می‌شود، مستند، مستدل و برخوردار از پشتوانه‌ای مستحکم باشد. نگارنده در این مقاله تلاش می‌کند بر پایه مطالعه و تحلیل خاطرات سیزده تن از شخصیت‌ها و فعالان روحانی که خود از نزدیک شاهد حوادث پانزده خرداد 1342 بوده‌اند، برخی ویژگی‌ها و پیامدهای این قیام را تبیین کند. به‌عنوان مهم‌ترین نکاتی که از خاطرات این فعالان در تبیین ویژگی‌ها و پیامدهای قیام 15 خرداد قابل برداشت است، می‌توان به این موارد اشاره کرد: نقش محوری باورهای اسلامی، رهبری امام‌خمینی(ره) و حضور توده مردم در قیام 15 خرداد؛ تفاوت اساسی قیام 15 خرداد با نمونه‌های پیش از آن(جنبش تنباکو، نهضت مشروطه و ملی‌شدن صنعت نفت)؛ گسترش کمی و کیفی حضور روحانیت در عرصه جامعه و سیاست در ابعاد نظری و عملی؛ تنزل جایگاه دیدگاه‌های غیردینی (مارکسیسم، ناسیونالیسم و لیبرالیسم) در تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی ایران.