شـاید کمتر واقعهای را بتوان در تاریخ معاصر ایران یافت که در آن تقریبا شخصیتهای درجه اول سـیاسی و مذهبی گرد هم آمـده و در بـه وجود آمدن واقعهای دخیل بوده باشند. مهاجرت علما از عراق به ایران در سالهای 1301 و 1302 ش و بازگشت آنان به عراق در سال 1303 ش رویداد مهمی است که در آن شخصیتهای سیاسی-مذهبی گذشته، حال) نسبت به آن زمان) و آیـنده ایران گرد هم جمع شدند. آیت اللّه نائینی بازماندهای از انقلاب مشروطه همراه با آیت اللّه اصفهانی، در کنار فعالان سیاسی-مذهبی آن زمان ایران به رهبری شهید سید حسن مدرس، و رجال نامدار سیاسی بـعدی ایـران یعنی آیت الله سید ابو القاسم کاشانی، شیخ محمد خالصزاده و شیخ حسین لنکرانی، همه و همه به نوعی در واقعه مزبور دخیل بودند. علاوه بر همه آنان، دکتر محمد مصدق وزیر وقت امـور خـارجه ایران در فاصله تیرماه تا آبانماه 1302 در طول وقایع مورد بحث این مقاله، ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با موضوع داشت. ارتباطی که تاکنون در کتابهای تألیفشده در باب زندگینامه وی، از آن سخنی نرفته است. مقاله حـاضر دربـرگیرنده رویدادهای سالهای 1301 تا 1303 است. مهاجرت مزبور در دو زمان انجام گرفت. نخستین موضوع مهاجرت در اواسط سال 1301 بود که طی آن شیخ محمد رضا خالصیزاده و سید محمد صدر به همراه عدهای از فعالان سـیاسی عـراق) از حـزب وطنی) به ایران آمدند. مـوج دوم یـا مـوج اصلی مهاجرت از سیام خرداد 1302 شروع و تا یازدهم تیر همان سال ادامه یافت و طی آن مراجع اصلی و علمای طراز اول عتبات به ایران تـبعید شـدند. مـاجرای تبعید مزبور و انعکاس آن در جامعه، سرنوشت علمای تبعیدی و نـتایج و پیـامدهای این رویداد، سرفصلهای مهم مقاله «مهاجرت علما» ست که متن آن را پیشرو دارید.
