دکتر سیدحسین فاطمی یکی از نویسندگانی است که فعالیت مطبوعاتی، او را به سمت کنش‌های سیاسی و نقد عملکرد دولت‌های عصر خود رهنمون ساخت. سال 1328 جهت برگزاری انتخابات آزاد دوره شانزدهم مجلس شورای ملی با اقدامات او «جبهه ملی ایران» تشکیل شد و کمی بعد «ملی کردن صنعت نفت» را برای استیفای حقوق ملت از استعمار کهن پیشنهاد کرد. با آغاز نخست‌وزیری محمد مصدق، وی برای قلم فاطمی و رویکرد وی، سهم و نقش بیشتری قائل شد و در حساس‌ترین مراحل قطع مناسبات با دولت انگلیس، با انتخاب فاطمی به عنوان سخنگو و معاون سیاسی- پارلمانی و سپس وزیر خارجه، ویژگی‌های عمل‌گرا و بیگانه ستیز فاطمی را برجسته‌تر ساخت. این مقاله با محوریت پاسخ به سوال «عملکرد دکترفاطمی به عنوان وزیرخارجه در دولت ملی چگونه بود؟» شکل گرفته و به این نتیجه رسیده است که دکتر فاطمی طی برنامه‌ای مدون و براساس نظم جدید، با جایگزین کردن شایسته‌سالاری به جای ساختار سنتی و موروثی، تحولی گسترده در این وزارت‌خانه پدید آورد. وی با ابتناء بر سیاست خارجی دکتر مصدق، قطع مناسبات سیاسی با انگلیس را تعقیب کرد و درصدد برآمد کشورهای منطقه را با سیاست موازنه منفی دولت ملی همسو گرداند.

مطبوعات و سازمان‌های امنیتی از دو سنخ مخالف هستند. مطبوعات به آزادی تمایل دارند و تلاش می‌کنند با حضور در زوایای مختلف سیاست، اجتماع، اقتصاد و فرهنگ، نماینده افکار عمومی برای مهار حکومت باشند، قدرت و خودسری آن را محدود کنند و فضا را به سوی شفافیت سوق دهند. در مقابل، سازمان‌های امنیتی می‌کوشند اقتدار نظام حاکم را حفظ و نهادینه کنند و قدرت آن را بسط دهند؛ آن‌ها برای حفظ وضعیت موجود ایجاد شده‌اند و می‌کوشند مانع به هم خوردن نظم موجود و شکل‌گیری تکانه‌ها و تشنجات در فضاهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شوند. در نظام‌های حکومتی انحصارطلب مانند نظام پادشاهی ایران قبل از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی به ویژه در دو دهه پایانی آن، اداره فضای مطبوعات تحت مدیریت سازمان‌های امنیتی قرار می‌گیرد. آن‌ها با ایجاد ساختارهایی، الگوی مدیریتی ویژه‌ای پدید می‌آورند تا مطبوعات را مهار کنند و بدان‌ها سرشتی حکومتی، متبوع و مأمور بدهند. این الگو به شکل‌گیری مطبوعات وابسته منجر می‌شود و سرنوشت آ نها را با سرنوشت حکومت و سازمان امنیتی آن پیوند می‌دهد. با سقوط حکومت و سیستم امنیتی آن، مطبوعات وابسته توانایی تطبیق خود با شرایط جدید را از دست می‌دهند و حذف می‌شوند. مقاله پیشرو کوشیده است الگوی مدیریت ساواک برای سلطه بر مطبوعات دوره پهلوی را بازسازی کند و راهی برای فهم آن بیابد. نکته مهم درباره این مقاله آن است که با اتکا به اسناد ساواک، تلاش کرده است با مطالعه‌ای درون متنی به این مهم دست یابد. این اسناد در بایگانی‌های ساواک نگه‌داری می‌شده‌اند و طی سال‌های اخیر منتشر شده‌اند. به نظر می‌رسد تا انتشار تمام اسناد موجود در پرونده‌های مطبوعات در ساواک، بخش مهمی از موضوع نامکشوف مانده است.

روابط راهبردی و گسترده رژیم صهیونیستی با حکومت پهلوی پس از حدود سه دهه در22  بهمن 1357 خ با فروپاشی سلطنت پهلوی به پایان رسید. این روابط در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی، گسترده و عمیق بود. ایران در دوره پهلوی دوم پایگاه اطلاعاتی و امنیتی غرب و صهیونیسم بین‌الملل محسوب می‌شد. در مقابل رژیم پهلوی به دلیل رابطه با رژیم غاصب صهیونیستی نزد جهان اسلام به‌ویژه کشورهای عربی و ملت مسلمان ایران منفور بود. تحولات نهضت اسلامی در سال 1357 به مراحل نهایی و سرنوشت ساز خود نزدیک شده بود. انقلابیون مشعوف، سرزنده و امیدوار به ادامه قیام و مبارزه بودند. اما در مقابل جبهه، استبداد و استکبار با نگرانی و اضطراب تحولات ایران را تحت نظر داشت. جدای از سردمداران حکومت پهلوی، امریکا و غرب نیز با ناامیدی نظاره‌گر تحولات بودند. در این وضعیت نگرانی رژیم صهیونیستی از اوضاع ایران دو چندان بود. مأموران سیاسی و اطلاعاتی اسرائیل در ایستگاه تهران با حساسیت و وحشت، سقوط سنگرهای حکومت یکی پس از دیگری را نظاره می‌کردند. نگرانی از روابط دو جانبه، ماهیت ضد صهیونیستی نهضت اسلامی و حکومت آینده برآمده از آن و وضعیت پرُ ابهام اسرائیلی‌ها در تهران، در صورت ضرورت خروج امن از کشور، از اهم مسائل پیش‌روی مسئولان این نمایندگی به حساب می‌آمد. در مقاله پیشرو با اتکای به اسناد ساواک و منابع موجود تبیین اوضاع اتباع و مأموران اسرائیلی و مسائل مبتلا به آنان در ماه‌های پایانی حکومت پهلوی خواهیم پرداخت.

ناصر مقدم در بازرسی ارتش بود که مورد توجه حسین فردوست قرار گرفت و به دفتر ویژه اطلاعات انتقال یافت و در سال 1342 خ به عنوان مدیر کل اداره سوم ساواک انتخاب شد. او ده سال در این منصب وحشتناک‌ترین دوره تاریخ معاصر ایران را برای زندانیان سیاسی رقم زد. مقدم جهت سرکوب نهضت اسلامی تلاش زیادی کرد و اقداماتش گسل بین مردم و حکومت را بیشتر کرد، لذا در این دوره جبهه مخالفان مذهبی رژیم پهلوی متراکم‌تر از گذشته شد. برخوردهای خشن، غیرقانونی و شدت عمل رژیم در برابر معترضان، برای مخالفان راهی جزء در پیش رفتن مشی مسلحانه نگذاشت و آنان جهت رسیدن به اهداف خود دست به سلاح گرم بردند. رژیم پهلوی نیز در مواجهه با این شرایط کمیته مشترک ضد خرابکاری را با هدف همگرایی بین سازمان‌های مختلف برای مقابله با مخالفان ایجاد کرد که نقش مقدم در ایجاد و مدیریت آن مؤثر بود. مقدم در سال 1352 به ریاست اداره دوم ارتش منصوب شد . او در سال 1357 به جای نعمت‌الله نصیری به ریاست ساواک رسید. اگرچه او در این دوره جهت مقابله و جریان‌سازی موازی با انقلاب اسلامی، با طیف مخالفان میانه‌رو مانند جبهه ملی و نهضت آزادی ایران ارتباط برقرار کرد، اما در رسیدن به مقصود ناکام ماند. با پیروزی انقلاب اسلامی نیز ارتباط خود را با دولت موقت برای تشکیل سازمان جدید اطلاعاتی و فعالیت در آن حفظ کرد، اما به خاطر کارنامه گذشته و جنایاتی که نسبت به ملت ایران روا داشته بود، بازداشت و پس از محاکمه توسط دادگاه انقلاب به عنوان مفسد فی‌الارض اعدام گردید.

خدمات منصور مزین به سلطنت رضاشاه در ارتش و سرسپردگی او به محمدرضا سبب شده بود همیشه در مناصب بالای حاکمیتی حضور داشته باشد. آن‌چه زندگی وی را برجسته ساخته، اقدامات تأمل برانگیزی بود که در منطقه گرگان و دشت گنبد به عنوان نماینده مستقیم شاه انجام می‌داد. مزین در این سمت، زمین‌های زیادی به اطرافیان فروخت و حق بسیاری از بی‌پناهان را غصب کرد اما بدون اینکه پاسخگوی اقدامات خود باشد چند ماه پیش از انقلاب برای همیشه ایران را ترک گفت و تا پایان عمر در امریکا زیست. هرچند پرداختن تفصیلی به زندگی او در میان انبوه مسائل و پرسش‌های بی‌جواب تاریخ معاصر ممکن است ارج و اعتباری چندان نداشته باشد اما شاید بتوان گوشه‌ای از افسانه ثروت‌اندوزی شاه را با تورقّّ برگ‌های زندگی مزین رمزگشایی کرد. به همین سبب، مزین را پاره آینه‌ای می‌بینیم که گوشه‌ای از روابط سیاسی و مالی سوا ل‌برانگیز شاه را برای ما بازنمایی می‌کند. در این نوشتار تاکید و تمرکز ما بر اقدامات او در گرگان و دشت، مراوده‌های سیاسی و بهرهمندی‌های مالی مزین است. در مقاله حاضر زندگی و کارنامه مزین بر اساس اسناد ساواک مورد بررسی قرار گرفته است. این اسناد در پرونده وی که در بایگانی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی نگهداری می‌شود. این مقاله با گزینش، تحلیل و تفسیر اسناد، بخشی از مظالم و مفاسد موجود در اداره املاک سلطنتی که تحت مسئولیت مزین فعالیت می‌کرد، را بازتاب داده است.

دامنه نفوذ و قدرت جنبش‌ها با میزان قدرت نظامی و سیاسی آن‌ها پیوند دارد. آن‌ها برای گستراندن دامنه اقتدار خود به زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در مناطق مورد نظر توجه دارند. با مساعد بودن زمینه‌ها، جنبش در مناطق مجاور نفوذ پیدا می‌کند و آرمان، اهداف و تسلط خود را بر آن مناطق می‌گستراند. در تاریخ جنبش‌ها پرداختن به کیفیت گسترش قلمرو مهم است؛ اما بی‌گمان این گسترش موضوعی صرف جغرافیایی نیست و در صورتی پایدار می‌ماند که با ساخت اجتماعی و بافت فرهنگی و اعتقادی ساکنان در جغرافیای مورد نظر پیوند عمیق و جدی داشته باشد. اگر این موضوع با درخواست اهالی منطقه و نیازهای آن‌ها هماهنگ باشد، جنبش یک گام اساسی برای توسعه قدرت خود برداشته است. نهضت جنگل به رهبری میرزاکوچک‌خان در اواخر سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم خورشیدی در گیلان شکل گرفت و دامنه اقتدار و نفوذ خود را به سواحل جنوبی دریای خزر گسترش داد. این روند بی‌گمان در زمینه‌ای از اوضاع سیاسی، ساخت اجتماعی و بافت فرهنگی پیش رفته است. نوشتار حاضر می‌کوشد توسعه قلمرو نهضت جنگل به سوی استرآباد را تبیین کند و به بازسازی زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن بپردازد.