رژیم پهلوی قبل از شکل گیری اسرائیل با صهیونیست‌ها در سرزمین‌های اشغالی فلسطین رابطه داشت. پس از اشغال فلسطین و اقدام سازمان ملل در به رسمیت شناختن رژیم اسرائیل (1949 م/1328 خ) حکومت پهلوی اسرائیل را به صورت دوفاکتور به رسمیت شناخت. از این پس دو رژیم تبادل سفیر داشتند؛ اما این روابط پنهانی بود و حکومت پهلوی به دلیل ترس از افکار عمومی ملت مسلمان ایران و کشورهای اسلامی منطقه جرأت علنی کردن روابط را نداشت. در چنین وضعیتی، سفیر اسرائیل در ایران، در پوشش امور تجاری به فعالیت دیپلماتیک می‌پرداخت. اولین سفیر غیر رسمی اسرائیل در ایران، دکتر زوی دوریئل بود. او از سال 1335 فعالیت خود را در ایران آغاز کرد و بیش یک دهه در ایران حضور داشت. دفتر کار او در خیابان فردوسی قرار داشت و تعداد افراد حاضر در سفارت محدود بود؛ با این حال دوریئل بسیار فعال بود. مأموریت های اصلی دوریئل، فعال کردن محافل و کانون‌های صهیونیستی در ایران، مهاجرت یهودیان ایران و منطقه به سرزمین‌های اشغالی و تحکیم روابط سیاسی، اقتصادی، نظامی و اطلاعاتی دو رژیم بود. دوریئل پس از پایان ماموریت در ایران، جای خود را به همکار و شاگرد خود مئیر عزری سپرد. مقاله پیش رو با استفاده از منابع دست اول، به تبیین فعالیت‌های دوریئل در ایران پرداخته است.

ایران در نیمه دوم سال 1356 و بهار 1357، شاهد گسترش قیام‌های مردمی در قم، تبریز و چند شهر دیگر بود؛ این قیام‌ها نشان می‌داد چگونه گسل موجود میان ملت و حکومت در حال گسترش است. در چنین شرایط سیاسی و اجتماعی در 11 تیر 1357، سیلی ویرانگر، بخش عظیمی از زندگی مردم ایرانشهر را تخریب کرد؛ منازل، مغازه‌ها و سایر بناها را تخریب نمود، تعدادى از اهالى جان خود را از دست دادند و آوارگى و گرسنگى بازماندگان  آسیب دیده را در فشار و تنگنا گذاشت.
ایرانشهر بنا به شرایط طبیعى و موقعیت آن، تبعیدگاه مخالفین سیاسى رژیم بود. چند روحانى انقلابى از جمله مقام معظم رهبرى (مد ظله) که به این شهر تبعید شده بودند، از نزدیک با موقعیت ناشى از وقوع بحران سیل، درگیر شدند. این موقعیت، آزمونى براى آنها بود تا در مقابل چشم مدیران  بى‌عمل منطقه، کارآمدى خود را نشان دهند. موضوع نوشتار حاضر، تحلیل نقش برجسته مقام معظم رهبرى در مدیریت این بحران است و تلاش مى‌کند براى آن الگویى ترسیم کند. این مقاله در پى پاسخگویى به این سؤال است که چگونه یک روحانى تبعیدى، بدون داشتن مسئولیت اجرایى، مردم را از یک فاجعه نجات داد و سازوکارهاى موجود و تجارب پیشین ایشان، چگونه در این موضوع اثرگذار بود؟ پژوهش حاضر با استفاده از روش  کتابخانه‌اى و تحلیل اسناد درصدد یافتن پاسخى درخور به این پرسش است.

چکیده

غلامرضا پهلوی تنها فرزند رضاخان از همسر سومش قمرالملوک امیرسلیمانی- ملکه توران- در سال 1302خ در تهران بدنیا آمد. او دوره ابتدایی را در دبستان نظام به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به سوئیس فرستاده شد. در سال 1315 به ایران بازگشت و در دبیرستان نظام، تحصیلاتش را ادامه داد. در جریان تبعید رضاخان به جزیره موریس با او همراه بود. با مرگ رضاخان از ژوهانسبورگ به آمریکا رفت و پس از مدتی به ایران بازگشت. از طرف محمدرضا مسئولیت‌هایی به او واگذار شد که بیشتر جنبه سرگرمی و تشریفاتی داشت. در دهه سی محمدرضا به دلیل نداشتن فرزند پسر و جانشین، بعضاً در میان جانشینان احتمالی به غلامرضا نیز اشاره شده است. نامه عمل و سیئات او لیست بلند بالایی است از جمله می‌توان به مهمترین آنها شامل؛ زمین‌خواری، زد و بند در قراردادها، گرفتن رشوه، قاچاق کالا و مواد مخدر، جاسوسی برای بیگانگان و عضویت در تشکیلات فراماسونری اشاره کرد. غلامرضا دو بار ازدواج کرد و دارای پنج فرزند بود. با پیروزی انقلاب اسلامی، ایران را ترک کرد و در سال 1396 در پاریس درگذشت. در مقاله پیش رو به بررسی زندگی این عضو خانواده پهلوی با استفاده از اسناد و خاطرات می‌پردازیم.

ساواک که به اهمیت شبکه وجوهات به عنوان سازوکار تأمین مالی نهضت امام آگاه بود، تلاش می‌کرد به شیوه‌های گوناگون کارآیی آن را مختل کند. این اقدامات در زمره اقدامات اطلاعاتی و عملیاتی قرار می‌گرفت و گستره‌ای از شیوه‌های مختلف کسب خبر مانند مراقبت و کنترل تا نفوذ و بازجویی، ایجاد محدودیت برای نمایندگان امام خمینی در شبکه وجوهات شرعیه و اقدام به تبعید وکلا را در بر می‌گرفت.

در برابر این اقدامات اطلاعاتی و عملیاتی ساواک، اعضای شبکه وجوهات شرعیه در رده‌ها و مناطق مختلف، تلاش می‌کردند مانع نفوذ ساواک به درون شبکه و کسب اطلاعات و مستندات درباره فعالیت‌ها و ساز و کارآن شوند. وکلای رده بالا و دیگر اعضای این شبکه با رعایت احتیاط و حزم امور را پیش می‌بردند و رعایت این ملاحضات توسط مدیران شبکه وجوهات بسیار مهم بود؛ زیرا سبب استمرار فعالیت شبکه و فراهم آوردن پشتوانه‌های مالی نهضت بود.

بخشی از این کشاکش اطلاعاتی میان ساواک و نمایندگان شبکه وجوهات‌شرعیه در اسناد ساواک، ثبت شده است. نوشتار پیش‌رو می‌کوشد با اتکاء به داده‌های این اسناد به بررسی اقدامات مقابله‌ای اعضای شبکه وجوهات علیه طراحی‌ها و اقدامات ساواک بپردازد.

شبکه وجوهات شرعیه، پشتوانه مالی نهضت امام خمینی و مجرای مالی ویژه‌ای بود که از طریق آن، وجوه شرعی تحت نظارت امام و وکلای وی برای مصارف مشخص هدایت می‌شد. این وجوه، نهضت را مستقل نگه ‌می‌داشت و برای تداوم حیات آن حائز اهمیت اساسی بود. کارکرد این شبکه امری بالنسبه آشکار و ساواک به طور کلی از جریان تحویل، انتقال، توزیع و تخصیص وجوه در آن آگاه بود و به روش‌های مختلف در صدد کسب اطلاعات از آن برآمد. این شبکه شبیه سایر شبکه‌های موجود مربوط به مراجع دیگر عمل می‌کرد اما چون پشتوانه نهضتی انقلابی بود، فعالیت آن امری سیاسی محسوب می‌شد و از همین رو ساواک در صدد ایجاد اختلال در ساختار و کارکرد آن و نهایتاً تخریب و فروپاشی آن بود. اطلاعات مکتسبه سازمان، نشان می‌داد که این شبکه در ایران، نمایندگان و اعضای رده بالایی دارد که بیشتر در مرکز ایران (قم و تهران) مستقر هستند و افزون بر آن نمایندگانی در حوزه‌های جغرافیایی کوچک‌تر برای استمرار و پویایی آن تلاش می‌کنند. ساواک تلاش می‌‌کرد با نفوذ به درون این شبکه، اعضای آن در رده‌های مختلف را شناسایی کند و به اشکال مختلف فعالیت اعضاء و شاکله آن را از هم بگسلد و نهایتاً نهضت را از پشتوانه مالی محروم کند. نوشتار حاضر با اتکا به اسناد، به بررسی و تحلیل طرح‌ها، برنامه‌ها و اقدامات ساواک برای تخریب و ناکارآمدسازی شبکه وجوهات شرعیه در نهضت امام پرداخته است.

 رقابت پرتغال، هلند و انگلیس بر سر تجارت خلیج‌فارس، در نهایت میدان را به استعمار انگلیس واگذار کرد. از آن پس انگلیسی‌ها برای پیشبرد اهداف تجاری خود از ابزارها و بسترهای  سیاسی نیز بهره‌مند شدند. در طول مدت حضور انگلیسی‌ها در خلیج‌فارس، جزیره بحرین به عنوان یکی از پایگاه‌های مهم خلیج‌فارس مورد توجه جدی انگلیسی‌ها بود. انگلیسی‌ها با استفاده از ضعف حکومت مرکزی ایران به روش‌های متعددی هم‌چون، تعیین و انتصاب شیوخ وابسته به خود، جمع‌آوری اسناد و ادله دال بر حاکمیت ایران بر بحرین و در مقابل تهیه و توزیع مطالبی مبنی بر عدم مالکیت ایران بر بحرین، و نهایتاً استفاده از روش تحبیب و تهدید شیوخ دست‌نشانده متوسل می‌شدند. این سیاست‌ها در جنوب ایران ادامه داشت تا این که در خلال سال‌های دهه 1920م، بحرین برای بریتانیا از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار شد به گونه‌ای که بریتانیا در 1935میلادی/1314ه‍ ش در آنجا دست به تأسیس پایگاه دریایی زد. در این مقطع زمانی آگاهی از ارزش نفت و وجود منابع نفتی عمده‌ترین عامل تحریک انگلیس بود. مع‌الوصف فعالیت‌های آن دولت در منطقه تا آنجایی که به ایران مربوط می‌شد، مورد اعتراض واقع می‌گردید. تا پیش از کودتای 1930م/1299ه‍ ش دولت ایران یازده بار درصدد اعاده حکمرانی و مالکیت خود بر جزایر بحرین برآمد و هر بار در برابر مخالفت بریتانیا تلاشش به جایی نرسید. انگلیسی‌ها در بحرین روز به روز حلقه را بر ایرانی‌ها تنگ‌تر می‌کنند و روندی را در پیش می‌گیرند که ما در این مقاله با اصطلاح «ایران‌زدایی» از آن یاد می‌کنیم.

دوران سلطنت پهلوی را باید از پُرادِبارترین دور هه ای تاریخ ایران دانست، چرا که در این دوره فساد نه تنها در بدنة جامعه رسوخ کرده، بلکه تمام ارکان قدرت از دربار تا پایین ترین رده های دیوانسالاری را دربر گرفته بود. نگاهی کوتاه به مجموعه اسنادی که به وسیله مراکز امنیتی رژیم سابق تهیه شده اند به خوبی مؤید این نظر می باشند. اگر بخواهیم میزان فساد در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران را روی یک نمودار نشان دهیم هرچه که به مرکز قدرت نزدیک تر می شویم این فساد بیشتر خودنمایی می کند. خاندان پهلوی به جای مبارزه با مفاسد اجتماعی خود در اشاعه و ترویج آن پیشرو بوده و هر عضو با اتکاء بر پایگاه سیاسیشان از هیچگونه مفسده ای روگردان نبوده اند. مصرف و قاچاق مواد مخدر یکی از زمینه های فساد آنان بود. سران رژیم پهلوی به اسم مبارزه با مواد مخدر و برای تبلیغ در افکار عمومی و بین المللی دهها قاچاقچی خرده پا را اعدام و تعداد زیادی معتاد را محکوم به حبس می نمود، ولی همزمان بسیاری از رجال سیاسی و درباری به مصرف و قاچاق مواد افیونی مشغول بودند و تعدادی نیز با مافیای بین المللی مواد مخدر در اقصی نقاط جهان شریک بودند. در این مقاله برآنیم با استناد به بایگانی ساواک این مسئله را اثبات نماییم که سران رژیم پهلوی از شاه گرفته تا درباریان، نخست وزیر، وزیر، رئیس مجلس و سایر رجال سیاسی در مصرف یا قاچاق مواد مخدر دست داشته و در این تجارت پرسود دخیل بودند.

صهیونیسم بین‌الملل برای تشکیل کشوری صهیونیستی‌ بر پایـه آیین یهود در فلسطین، بر یهودیان متکی است. و هر یهودی، در‌ خارج و داخل اسرائیل وسـیله‌ای‌ است‌ برای نیل‌ صـهیونیسم بـه اهداف خود. صهیونیسم در داخل فلسطین برای تبدیل «یهودی قدیم» به‌ «اسرائیلی جدید» عمل می‌کند و احساس همبستگی و وابستگی به رژیم اسرائیل را در درون‌ او تعمیق می‌بخشد‌. 1اما در خارج از فلسطین، از آنجا که صهیونیسم همه یـهودیان را اتباع و شهروندان احتمالی اسرائیل در آینده به شمار می‌آورد، برای ترغیب آنان به مهاجرت و سفر به فلسطین، یا حداقل‌ پشتیبانی‌ مادی و معنوی از اسرائیل، فعالیت می‌کند. از این‌رو تلاش‌ گسترده‌ای در میان یهودیان خارج از فـلسطین (یـهود دیاسپورا) به عمل می‌آورد تا آنان را برای مهاجرت به اسرائیل آماده سازد‌. صهیونیستها‌ برای عملی شدن این هدف، برنامه‌های گسترده‌ای و از جمله برنامه‌های‌ فرهنگی و آموزشی زیادی را به اجرا گذارده­اند. آنان بـرای تـعلیم و تربیت یهودیان، هزینه‌های‌ زیادی متحمل شده‌اند و با ایجاد مدارس‌ یهودی‌ در کشورهای جهان به تعلیم آنان براساس‌ تعالیم و آموزه‌های خود می‌پردازند، به‌طوری که در سال 1972 م، 80 درصد دانش‌آموزان یهودی را تحت تعلیم و تـربیت آمـوزه‌های موردنظر خود قرار دارند‌. به‌ غیراز‌ مدارس، صهیونیسم بین‌الملل از طریق‌ سازمانها‌ و کانونهای‌ فرهنگی نیز به تربیت‌ جوانان یهودی در اقصی نقاط عالم می‌پردازد. آنان حتی برای جلوگیری از تداخل‌ برنامه‌های فـرهنگی در مـحیطهای‌ غـیر‌ یهودی‌ با برنامه‌های موردنظر خـود، از رسـانه‌های‌ گـروهی به‌عنوان‌ ابزار‌ تربیتی بهره می‌برند. رسانه‌های گروهی از جمله مهم‌ترنی ابزار و کانالهای تأثیر گذار روی افکار عمومی در جهان می‌باشد که‌ صهیونیستها‌ تسلط‌ بـر آنـها را در کـنگره بال سوئیس مورد تأکید قرار‌ دادند. صهیونیستها در جـهت عـملی شدن برنامه‌هایشان‌ در منطقه از جمله ایران، دست به اقدامات گسترده‌ای زدند. ایارن‌ در‌ زمان‌ حکومت پهلوی، پایگاه مهمی برای صهیونیستها مـحسوب مـی‌شد تـا از طریق‌ آن‌، تعداد زیادی از یهودیان‌ کشورهای منطقه از جمله عراق بـه اسرائیل کوچانده شوند. از این‌رو صهیونیستها‌ در‌ ایران‌‌ نیز مراکز متعدد صهیونیستی دایر کردند تا با انجام فعالیتهای گوناگون، یـهودیان‌ داخـل‌ را‌ زیـر چتر حماتی و تربیتی خود قرار دهند. و البته با هیچ‌گونه محدودیتی نـیز از طـرف‌ رژیم‌ شاه‌‌ مواجه نشدند. از این بابت رژیم پهلوی مورد حمایت صهیونیستها بود و به کرّات از‌ خاندان‌‌ پهـلوی در کـتابهایشان تـعریف و تمجید نموده‌اند. با انجام چنین فعالیتهایی، صهیونیستها به اهداف‌ خود‌، یعنی‌ مـهاجرت هـمه یـهودیان به‌ فلسطین، نزدیک می‌شوند. چرا که به‌طور قطع، مهاجرت تضمین‌کننده بقا‌ و امنیت‌‌ اسرائیل اسـت. مـهاجرت از یـک سو مانعی برای درهم ریختن واقعیتهای جمعیتی موجود‌ در‌ فلسطین‌ اشغالی است که به نـسبت 85 درصـد یهودی در مقابل 15 درصد عرب متمرکز است‌، چرا‌ که هر تغییری در این نسبت، جـلوه یـهودی دولت را تـهدید خواهد‌ کرد‌. از‌ سوی دیگر، نیرو یانسانی لازم برای اسکان در مناطق اشغالی قدیم و جدید را فراهم‌ مـی‌کند‌. مـهاجرت‌، معیار‌ پیروزی با شکست بنیاد فکری صهیونیسم است. بدون مهاجرت، همه کوششهای صـهیونیسم‌ بـر‌ بـاد می‌رود و اهداف آن فقط به صورت رؤیا باقی خواهد ماند. این مقاله مروری بر فعالیت های‌ رسـانه‌ای‌ سـفارت اسرائیل برای عملی شدن اهداف فوق بر اساس اسناد به جای‌ مـانده‌ از سـاواک اسـت.