قیام 15 خرداد 1342 نقطه عطفی در تاریخ مبارزات مردم علیه رژیم طاغوت و آغاز نهضت اسلامی مردم ایران بود. دستگیری امام خمینی برای علما و مردم قابل تحمل نبود؛ لذا به روش‌های مختلف اعتراض خود را نشان دادند. محورهای اصلی این اعتراضات در بیشتر شهرها به صورت برگزاری تجمع اعتراض‌آمیز در مساجد و سخنرانی انتقادی وعاظ و علما، علیه اقدامات نظام حاکم و برپایی تظاهرات، هجوم به برخی مراکز مانند مشروب‌فروشی‌ها، سینماها، مراکز اقتصادی بهائیان، بانک‌ها، ارسال اعلامیه‌های اعتراض‌آمیز برای مقامات مسئول و یا برای مراجع جهت ابراز همدردی درباره دستگیری علما، تعطیلی بازار و مواردی مانند آن را شامل می‌شد. قیام 15 خرداد حرکتی فراگیر بود که در شهرهایی چون قم، تهران، ورامین، مشهد، شیراز و ... انجام گرفت. در این مقاله با استناد به متون منتشر شده، زمینه‌ها، روند و رویدادهای قیام 15 خرداد و مبارزات مردمی در شهر ری، تبیین شده است.

اجرای اهداف شاه برای افزایش قدرت دربار از مجرای دولتی که نخست وزیری چون هژیر از وابستگان معروف دربار در راس آن بود، طبیعتاً با مقاومت مخالفان دربار از جمله مجلس روبرو شد و به بن‌بست رسید. بنابراین شاه تصمیم گرفت، دولت را به محمد ساعد بسپارد. ساعد توانست با بهره گیری از ترور نافرجام شاه (15 بهمن 1327) حکومت نظامی اعلام کرده و مخالفان را عقب براند. بدین ترتیب زمینه برای برگزاری انتخابات مجلس موسسان و تغییر اصولی از قانون اساسی به منظور افزایش اختیارات شاه مهیا شد. هژیر پس از واقعه ترور نافرجام شاه، به عضویت مجلس موسسانی در آمد که اختیارات شاه را افزایش داد. او سپس به سمت وزیر دربار منصوب شد و نقش مهمی در تقلب در انتخابات و جلوگیری از ورود نمایندگان مستقل و غیر درباری به مجلس شورای ملی (از مخالفان اصلی افزایش قدرت دربار) ایفا کرد.

احمدرضا دومین فرزند رضاخان از عصمت‌الملوک دولتشاهی (متولد 1304خ/1925م- تهران) تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان نظام به انجام رساند. سپس وارد دبیرستان نظام شد اما به دلیل اشغال ایران (شهریور 1320) و تبعید رضاخان، وی با پدرش به موریس رفت و تحصیلاتش ناتمام ماند. پس از مرگ رضاخان، مرداد 1323 وارد مدرسه امریکایی بیروت شد و تحصیلاتش را ادامه داد. احمدرضا پس از مدتی به ایران باز گشت و در فروردین 1325 با سیمین‌تاج بهرامی، دختر حسین بهرامی (احیاءالسلطنه) ازدواج کرد. سپس او را طلاق داد و در سال 1337 با رُزا بزرگ‌نیا ازدواج کرد. منزوی بودن احمدرضا در بین سایر اعضای خاندان که ظاهراً ریشه در نوعی بیماری روانی داشت، باعث شد که احمدرضا از موقعیتی برابر با سایر فرزندان رضاخان برخوردار نباشد. وی مانند دیگر اولاد رضاخان بر سر مسائل مختلف با برادرش محمدرضا اختلاف داشت. احمدرضا ریاست ورزشهای زمستانی را برعهده داشت و بیشتر فعالیت‌های وی در زمینه‌های اقتصادی و سوءاستفاده از موقعیت دربار بود. احمدرضا قبل از انقلاب بدون اطلاع محمدرضا همراه خانواده‌اش از کشور فرار کرد و در سال 1360خ /1981م به علت ابتلا به سرطان خون در فرانسه درگذشت.

موضوع این تحقیق، بررسی اقدامات و سیاست‌های ساواک، به‌عنوان مهم‌ترین سازمان اطلاعاتی و امنیتی حکومت پهلوی دوم، برای مقابله با فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی، تبلیغی و آموزشی حوزه علمیه قم است. مهم‌ترین هدف ساواک شناسایی و مقابله با نیروهای مخالف حکومت پهلوی، ازجمله روحانیان بود. اوج فعالیت‌های ساواک علیه حوزه و روحانیت همزمان با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی،از سال 1340 به بعد بود. ساواک در این دوره با اتخاذ روش‌های مختلف به رصد نهادهای دینی و مقابله با روحانیان پرداخت. در حوزه علمیه قم گرچه مواضع متفاوتی نسبت به مبارزه علیه حکومت پهلوی وجود داشت، اما در مجموع یک گرایش اصولی مخالفت‌آمیز با سیاست‌های پهلوی در همه آن‌ها مشاهده می‌شد. برای همین، شناسایی و تحت‌نظر گرفتن فعالیت‌های حوزه،که نقش بسیج‌کنندگی بالایی در جامعه ایران داشت، جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌های ساواک پیدا کرد. ساواک راه‌کارهایی برای جلوگیری از گسترش حوزه، کنترل برنامه‌های آن و در نهایت تصفیه حوزه از روحانیان مبارز و طرفداران امام خمینی رادر دستور کار خود قرار داد که در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است.

در این مقاله بر اساس اسناد بازیابی‌شده سفارت ‌آمریکا در تهران به بررسی ارتباط ابوالحسن بنی‌صدر با مأموران ‌آمریکایی پرداخته‌ایم. اسناد منتشر شده که تا به امروز مجال بازخوانی و بررسی دقیق نیافته‌اند، نشان می‌دهند تعاملات تازه‌شکل‌گرفته و در حال تکوین بنی‌صدر با سیا، با تعاملات چندین ساله افرادی چون عباس ‌امیرانتظام، که مطابق همان اسناد، از سال‌های پیش از انقلاب تا دستگیری‌اش در پاییز 1358 با سفارت ‌آمریکا در تماس بود، تفاوت دارد. سازمان سیا در ماه‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی، پس از ارزیابی بنی‌صدر و دریافت چراغ‌ سبز از جانب او در چند ملاقاتی که پیش از انتخابات ریاست جمهوری و انتخاب وی به‌عنوان نخستین رئیس‌جمهور ایران داشت، به دنبال ایجاد ارتباط جدی و رسمی‌ با او برآمد. گزارش‌های سفارت ‌آمریکا نشان می‌دهد مهم‌ترین نکته‌ای که سیا را در استخدام بنی‌صدر امیدوار ساخته بود، جاه‌طلبی سیاسی او در کنار عدم‌اعتمادش به انقلاب و انقلابی‌ها بود. مأمور سیا معتقد بود این ویژگی‌ها بنی‌صدر را مجبور می‌کند «درهایی را باز بگذارد» و حتی اگر ببیند به سودش است، به توطئه علیه جمهوری اسلامی اقدام کند.

این مقاله به تاریخ روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران و آمریکا در دوره زمانی 1262 تا 1320خ، به‌عنوان سال‌‌های شروع روابط و تلاش‌‌های آمریکا برای نفوذ در صحنه سیاسی ایران، می‌پردازد. آمریکایی‌ها که برای نفوذ در ایران با مخالفت جدی روسیه و انگلستان روبه‌رو شده بودند طی چند دهه تلاش کردند ضمن اجتناب از درگیری با این کشورها از طرق مختلف حضور خود در ایران را حفظ کرده و منتظر تغییر شرایط باشند. در چند مقطع فرصت‌هایی را به دست آوردند، اما موانع موجود اجازه دستیابی آن‌ها به اهداف‌شان را نداد. با وجود این، به مرور رویکردهای جدیدی در سیاست خارجی این کشور برای سلطه بر سایر نقاط استراتژیک جهان به‌وجود آمد که چالش‌‌های جدی آمریکا با دیگر قدرت‌‌های استعماری جهان را پدید آورد. این رقابت‌ها و چالش‌ها در ایران با تحولات روابط بین‌الملل پس از جنگ جهانی اول رقم خورد.