تأسیس ساواک (1335خ) از نظر زمانی اندکی مقدم برتأسیس احزاب ملیون و مردم و شکل‌گیری نظام دو حزبی (1336-1356خ) و انحلال آن سازمان (بهمن 1357) نیز پس از فروپاشی نظام تک حزبی (1353-1357خ) روی داد؛ بنابراین ساواک، در سراسر این دوره ناظری فعال بر امور احزاب بود .این سازمان، فعالیت‌های ‌احزاب را رصد و کنترل میکرد .بررسی نقاط ضعف و شناخت آسیب‌های احزاب، برای ساواک وجوه کارکردی داشت و با امنیت کشور در ارتباط بود. ساواک، با کسب اطلاعات و تحلیل آن‌ میتوانست نقاط ضعف و فساد احزاب را به عنوان عوامل تهدیدزای امنیت مملکت شناسایی و با ارائه راه‌کارهایی آنها را اصلاح کند، و با تجزیه و تحلیل موقعیت، به بهبود عملکرد احزاب وتقویت آن‌ها کمک کند. تحلیل‌ها، برآوردها وآینده‌نگری‌های ساواک، احتمالا به واسطه مقامات و مسئولین حکومتی بر سرنوشت و تاریخ نظام حزبی در این دوره مؤثر بوده است.
اسناد ساواک، گزارش فعالیت‌های احزاب این دوره را از منظر اطلاعاتی و امنیتی ارائه می‌کنند و برای پژوهش در تاریخ احزاب این دوره و فهم سیاست‌های حزبی طی سال‌های 1336 تا 1357 روایت‌هایی ارزشمند به شمار می‌روند. نوشتار پیش‌رو، بر بنیاد اسناد ساواک به بررسی آسیب‌شناسی احزاب چهارگانه پرداخته و کوشیده است با دسته‌بندی و بررسی محورهای مهم اخبار و تحلیل‌های موجود در اسناد، اهمیت آنها را تبیین کند.

در دوره پهلوى، نهاد رسمى آموزش و پرورش، بسترى براى گستراندن قدرت و نفوذ دولت به نواحى مختلف کشور را فراهم مى‌آورد و ابزارى براى ایجاد یک فرهنگ دولتى و تربیت شهروندان مطلوب تلقى مى‌شد. حکومت از معلمان انتظار داشت مدافع و مروج برنامه‌هاى دولت در زمینه‌هاى اجتماعى و فرهنگى باشند و  دانش‌آموزان را در راستاى اهداف و چشم‌انداز مطلوب تربیت کنند. ایده‌آل حکومت، ایجاد قشر یا  طبقه‌اى از معلمان به عنوان بخشى از کارمندان وابسته به حکومت و تربیت دانش‌آموزان به عنوان شهروندان مطلوب در آینده بود؛ برآیند این برنامه‌ها، تثبیت و تداوم نظام سیاسى بود. این برنامه‌ها، بخش عمده‌اى از پیوند ایران با دنیاى سنت و میراث گذشته به ویژه بخش اسلامى آن را مى‌گسست، ساختار اجتماعى و مرجعیت برخى  گروه‌ها را از بین مى‌برد و در راه غربى‌سازى ایران و تقویت هویت برساخته جدید، سبک زندگى اسلامى-ایرانى را تخریب مى‌کرد. انقلاب اسلامى، قیام علیه این روند بود و هدف آن استقلال ایران و نجات آن از غربى شدن بود.
آموزش و پرورش، میدان رویارویى دو جریان "غربى شدن" و "بومى ماندن" بود. ناظر به چنین اهمیتى، حکومت فعالیت‌هاى مخالفان در این نهاد را به‌وسیله ساواک رصد مى‌کرد. نتیجه این  فعالیت‌ها در قالب اسناد این سازمان ثبت شده است که اکنون به عنوان منابع دست اول، براى فهم و بازسازى تاریخ آموزش و پرورش و نسبت آن با برنامه‌هاى حکومت و مبارزات انقلابى باارزش هستند. اسناد نشان مى‌دهند که در درون این دیوانسالارى عظیم، معلمان چه نسبتى با ایدئولوژى برساخته حکومت و برنامه‌هاى آن براى ساخت شهروند مطلوب داشته‌اند. نوشتار پیش‌رو به تبیین اهمیت اسناد براى فهم این موضوع پرداخته و محورهاى عمده آنها در شناخت تاریخ آموزش و پرورش را بررسى کرده است.

تاریخ‌نگاری محلی برای بازسازی تاریخ یک منطقه، نیازمند متون و منابع دست اول مانند اسناد دولتی است. تولید و فراوانی این دسته از منابع در دهه‌های اخیر با گسترش نهادها و ادارات دولتی در مناطق مختلف کشور در پیوند بوده است. این اسناد که بنا بر ضررورت‌های اداری تولید شده‌اند از سویی ویژگی‌ها، الگوها و فرم ملی و فرامحلی دارند و از سوی دیگر محتوای آنها با اختصاصات و ضرورت‌های محلی آمیخته شده است. آنها افزون بر کارکرد اداری، برخی وجوه حیات در مناطق مختلف را بازتاب داده و برای مورخان تاریخ محلی اهمیت دارند.

اسناد ساواک در چنین چارچوبی قرار می‌گیرند و ضمن دارا بودن ویژگی‌های امنیتی، ملی و فرامحلی، ناظر به حضور اشخاص و وقوع رویدادها در مناطق تحت پوشش واحدهای اداری آن سازمان هستند و بخشی از مصالح مورد نیاز و علاقه مورخان محلی را فراهم می‌آورند. اما استفاده از این اسناد، برای پژوهش در تاریخ محلی نیازمند توجه به فرم، ویژگی‌ها و محتوای آنها است. در نوشتار پیش‌رو اهمیت اسناد ساواک برای پژوهش در تاریخ محلی ایلام مورد بررسی قرار گرفته و دامنه محتوا و محدودیت آن‌ها برای بازسازی تاریخ این منطقه ارزیابی شده است.

دستگاه‌های امنیتی و انتظامی در دوره پهلوی برای برخورد با مخالفان و ممانعت از فعالیت‌های آنها بر ضد حکومت، از روش‌های مختلف استفاده می‌کردند. یکی از این روش‌ها تبعید بود که در ادوار پیشین نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. تبعید به عنوان یک راه‌کار تابع قوانین و سازوکارهای ویژه بود و حکومت با محاسبه نتایج و دستاوردهای احتمالی از آن استفاده می‌کرد. چون خاستگاه اجتماعی و فرهنگی مخالفان حکومت، قشرها و طبقات مختلف جامعه بود، استفاده از تبعید نیز نتایج متفاوتی داشت.

از اواخر دهه 1340 تا پایان حکومت پهلوی، سیاست تبعید مخالفان یک راه‌کار ساده و کم‌هزینه تلقی می‌شد. با ضرورت یافتن تبعید یک مخالف، در شهر محل سکونت یا فعالیت وی، کمیسیون امنیت اجتماعی تشکیل و در اغلب موارد حکم تبعید وی صادر می‌شد. کمیسیون در دو دهه نخست فعالیت خود، کارکردی اغلب انتظامی داشت اما تأسیس ساواک (1335ش) و ورود نماینده این سازمان به ساختار کمیسیون، بر فعالیت آن اثر نهاد و این سازمان از ظرفیت کمیسیون برای اهداف امنیتی استفاده کرد. این وضعیت نتیجه محاسبات، پیشی‌بینی‌ها و اقتضائاتی بود که ساواک با آن روبه‌رو بود. با این حال قوانین و ظرفیت‌های موجود و خاستگاه و تعلق فرهنگی مخالفان محکوم به تبعید در تعیین میزان کارآمدی کمیسیون مؤثر بود. نوشتار پیش‌رو می‌کوشد با اتکا به اسناد ساواک، ساختار،کارکرد و کارآمدی کمیسیون را با تأکید بر موضوع تبعید و الزامات و دستاوردهای آن مورد بررسی قرار دهد.