روند رویدادها درنیمه اول سال 1357 نشان می‌دهد که سرعت تحولات از تابستان در حال خارج شدن ازکنترل حکومت بوده است. اعلام حکومت نظامی، ایحاد تغییرات مدیریتی، لغو بسیاری از برنامه‌های سالیانه، گسترش اعتراضات عمومی و نزدیک شدن جریان‌های مختلف حول مرکزیت امام خمینی(ره)، هشداری جدی به حکومت برای برون‌رفت سریع‌تر از گردابِ پیش‌رو بود. واقعه سینمارکس یا آن‌گونه که در ادبیات حکومت وحشت بزرگ خوانده می‌شد، نقطه اتصال دو دوره مهم در سال 1357 است. صرف‌نظر از ابعاد انسانی فاجعه و تبعات پیرامون آن برای وابستگان قربانیان این حادثه، آن‌چه سینما رکس را در جریان انقلاب اهمیت خاصی می‌بخشد، تبدیل آن به نقطه ‌عطفی در تقابلِ نرم انقلابیون و حکومت است. البته در تقابل روایت‌ها، انقلابیون توانستند در نهایت تحلیل و برداشت خود را به‌رغم تلاش اولیه حکومت برای مصادره آن، به جامعه بقبولانند. به این ترتیب واقعه سینما رکس از یک مصیبت ملی به محرکی قوی برای ایجاد حرکت‌های انقلابی در نیمه دوم سال 1357 تبدیل شد.

در دوره‌بندی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، دهه 60 دوره تجربه‌اندوزی نیروهای انقلابی و ترجمه آثار تالیفی در خارج کشور است؛ در حالی که دهه70 را باید سیطره تاریخ شفاهی و خاطره‌نویسی بر تاریخ‌نگاری پیرامون انقلاب اسلامی دانست. در این دهه به موازات آن، افزایش آثاری با رویکرد تحلیلی درباره انقلاب نیز قابل توجه است. این تنوع، بیانگر فراهم شدن تدریجی زمینه‌های پرداختن به تاریخ معاصر در داخل کشور است. پایان یافتن جنگ هشت ساله، تثبیت اوضاع سیاسی در کشور و تغییر اولویت نیروهای انقلابی، از دلایل  ورود تعداد بیشتری از مؤلفان و محققان به عرصه تاریخ‌نگاری در دهه 70 است. این روند دردهه‌های80 و90 تقریباً به یک ثبات و پختگی در ساختار و محتوا رسید و در حال تبدیل شدن به یک جریان تاریخ‌نگاری مستقل است. این مقاله به بررسی روند تحولات تاریخ‌نگاری پیرامون انقلاب اسلامی در سال‌های پس از دهه60 پرداخته است.

پیروزی انقلابی‌های فاقد امکانات مادی و پشتوانه خارجی در بهمن 1357 بر حکومتی که جزیره ثبات و نماد پیشرفت و ترقی در اذهان عمومی غرب بود، به همراه شعار بازگشت به ارزش‌های دینی، از چنان جاذبه‌ای برخوردار بود که بسیاری با انگیزه و اغراض مختلف به دنبال بررسی و شناخت آن برآمدند. سیاسیون درصدد شناخت انقلاب ایران برای مقابله با حرکت‌های مشابه، دانشگاهیان در جستجوی ریشه‌ها و شناخت و علل آن، روزنامه‌نگاران برای اقناع مخاطب عام و احیاناً کسب منافع مادی، و عده‌ای دیگر مانند کارگزاران حکومت سابق و خارجی‌های مرتبط با آن به دنبال دفاع از عملکرد خود بودند. به این ترتیب انقلاب ایران برای طیف‌های مختلفی در سراسر جهان، به موضوعی جذاب تبدیل شد و آثار متعددی با نگاه‌های متفاوت پیرامون آن در طی چند دهه منتشر گردید. انقلاب ایران مانند دیگر جنبش‌ها و انقلاب‌ها، موافقین و مخالفینی داردکه با نگاه و تحلیل خاص خود به بررسی آن پرداخته‌اند. بررسی سیر تاریخ‌نگاری پیرامون انقلاب و شکل‌گیری نخستین پژوهش‌های مربوط به آن، به ما کمک می‌کند تا تحولات روش‌شناسی، معرفتی و ماهیتی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی را بهتر درک کنیم. چنین بررسی‌هایی، در نهایت چشم‌انداز پژوهش‌های آینده درباره انقلاب‌اسلامی را روشن‌تر خواهد کرد. نوشتار پیش‌رو به بررسی رویکردها و اشکال تاریخ‌نگاری در دهه شصت اختصاص دارد و به محتوی آثار و نقدهای پیرامون آنها نمی‌پردازد؛ لذا فرایند شکل‌گیری تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و نخستین  تلاش‌ها برای ورود به این عرصه موضوعِ اصلی و کانونی آن محسوب می‌شود. بررسی سیر تاریخ نویسی پیرامون انقلاب اسلامی در دهه‌های بعد محتاج مجالی دیگر است.

ویژگی مشترک برادران محمدرضاشاه، به استثنای علیرضا که نقش وی در برخی وقایع و رویدادهای سیاسی قابل بررسی است، عمدتاً دوری از سیاست و پرداختن به امور غیرسیاسی بود. این موضوع تا حدودی به تجربه‌های شاه جوان در مواجهه با متفقین در اوایل دهه 20 و اقدام آن‌ها برای انتخاب جانشینی از میان برادرانش بازمی‌گشت. برادران شاه برای نیروهای اشغالگر نقش شمشیر داموکلس را داشتند که تهدیدی دائمی برای شاه محسوب می‌شدند. در دهه 30 به رغم از بین رفتن تهدید نسبی قدرت شاه از سوی سایر برادران، فقدان فرزند ذکور برای شاه، مجدداً آنها را در قالب مدعیانی بالقوه مطرح می‌کرد. ناراحتی عمیق شاه از عبدالرضا و همسرش ریشه در این موضوع داشته است. مسائلی از این دست تا اواخر دهه 30 که اولین پسر شاه به دنیا آمد، حداقل از منظر ذهنی باعث می‌شد تا وی برادرانش را تهدیدی بالقوه برای تخت طاووس محسوب کند. به حاشیه راندن و دور نگه داشتن برادران از مراکز تصمیم‌گیری و سیاسی تا حدود زیادی ناشی از این نگرش بوده است. در میان انبوه برادران تنی و ناتنی، حمیدرضا کوچک‌ترین برادر شاه در مقاطعی، جدی‌ترین گزینه جانشینی بوده است. این مدعی بالقوه از اواسط دهه 20 به تدریج به حاشیه رفت و با در پی‌گرفتن یک زندگی ناسالم عملاً به عنصری نامطلوب در خانواده پهلوی تبدیل شد. اقدامات و رفتارهای حمیدرضا نهایتاً دون شأن خانواده سلطنتی تشخیص داده شد و به همین دلیل نیز وی برای مدتی از دربار طرد و القاب و عناوینش نیز سلب گردید. این مقاله نگاهی است از دریچه اسناد ساواک و سایر منابع به کوچک‌ترین پسر رضاشاه که پس از انقلاب در ایران ماند و در اینجا نیز درگذشت.

حمله به مسجد جامع کرمان و هتک حرمت آن در 24 مهر 1357 شبیه ورود مغولان به مسجد جامع بخارا در سال 616 ق بود. در این روز عوامل وابسته به ساواک که عمدتاً کولی بودند، مردمی که برای برگزاری چهلم شهدای 17 شهریور تهران در مسجد جامع کرمان جمع شده بودند را مضروب کردند، به ساحت قرآن اهانت کرده و بخش‌هایی از مسجد را به آتش کشیدند. بر اساس اسناد و شواهد عامل این جنایت کولی‌ها و چماق‌بدستان بودند. چماق‌بدستان که به وسیله حکومت سازماندهی می‌شدند، از نیمه دوم سال 1357 آسایش و امنیت مردم را سلب کرده و در شهرهای مختلف با حمله به مخالفین، فجایع متعددی را رقم زدند. تصور حکومت این بود که این اقدامات در نهایت باعث ایجاد وحشت در انقلابیون و گسست در میان آنها خواهد شد. انتساب این افراد به مردم تحت عناوینی چون مدافعان سلطنت در افواه عمومی و محافل بین‌المللی به معنای داشتن پایگاه مردمی برای حکومت بود. استفاده از چماقداران در جریان انقلاب در دو بعُد سخت و نرم جز تخریب اموال عمومی ‌و خصوصی و از بین رفتن مشروعیت حکومت دستاوردی نداشت. موضوع نوشتار پیش‌رو تحلیل این واقعه به عنوان یکی از مهم‌ترین وقایع مهر 1357 است که بر اساس اسناد ساواک و شهربانی که چماق‌‌بدستان عامل اصلی آن بودند. بخش وقایع‌نگاری این نوشتار، سند محور  است و از نگاه مأمورین نظامی و امنیتی به روایت رویدادها پرداخته است. در این متن نیز به پیروی از اسناد، از اصطلاح چماق‌بدستان استفاده شده است.