بسیاری برآنند که حزب توده، جدای از هرگونه داوری ارزشی، برجسته‌ترین نمونه حزب به معنای راستین و علمی خود، در تاریخ معاصر ایران است. این حزب در 7 مهر 1320 در خلأ سیاسی برآمده از کنار گذاشتن رضاشاه و پشتیبانی بی‌دریغ شوروی پایه‌گذاری شد؛ و توانست خود را در بخش چشم‌گیری از تحولات و رویدادهای سیاسی و اجتماعی ایران پس از جنگ جهانی دوم، سهیم سازد.  در گیر و دار اوج‌گیری کار حزب توده و واپسین روزهای جنگ جهانی دوم و اشغال ایران، گروهی که خود را «فرقه دمکرات آذربایجان» می‌نامید، پرچم خودمختاری‌خواهی و پس از آن جدایی‌خواهی را در آذربایجان برافراشت. این گروه با رویارویی سیاسی، نظامی و اجتماعی با دولت مرکزی زمینه‌ساز ناآرامی‌ها و زیان‌های فراوان شد و سرانجام با بیرون رفتن نیروهای متجاوز و یورش نیروهای دولت مرکزی نابود و بقایای آن نیز به شوروی گریختند.