در این تحقیق به بررسی اسناد شهربانی درباره دستور تشکیلاتی بهاییان برای مهاجرت به شهرهای مختلف به منظور تبلیغ و گسترش بهاییت در سال‌های 1322 و 1323 می‌پردازیم. نتیجه این سیاستِ مهاجرتی - تبلیغی ایجاد درگیری و تنش میان بهاییان با مردم محلی و بومی بود که از تبلیغات، عضوگیری و توسعه‌طلبی بهاییان در مناطق خود نگران بودند. اقدام بهاییان از این جهت که به ناامنی در مناطق مختلف کشور انجامیده بود در حوزه‌های مختلف شهربانی گزارش شده و به شهربانی کل کشور ارسال شده بود. این گزارش‌ها بیش از آنکه سیاسی باشد، اجتماعی است و بعضاً اشراف شهربانی‌ها را بر حوزه استحفاظی خود نشان می‌دهد. از سوی دیگر، بیان‌گر سیاست سکوت دولت وقت و شهربانی در برابر توسعه‌طلبی بهاییان و کمک غیرمستقیم به آنها از این طریق است.

در این مقاله به بررسی زندگی و سیر تحول فکری و سیاسی شیخ محمود حلبی، مؤسس انجمن حجتیه، پرداخته‌ایم. برای بررسی اندیشه و ایدئولوژی شیخ محمود حلبی دو نوع اثر از او باقی مانده است: 1. آثار نوشتاری چاپ نشده، 2. گفتارها و سخنرانی‌های او بر منابر. این مقاله بر اساس بخش دوم آثار او که منبر باشد نگارش یافته است.

در این تحقیق به تحلیل مؤلفه «نظم بدیع جهانی» در ایدئولوژی سیاسی بهاییت می‌پردازیم. اصطلاح «نظم بدیع» که از دوران شوقی، رهبر سوم بهاییان، وارد ادبیات سازمانی بهاییت شد، معانی متفاوتی تا امروز پیدا کرده است. سازمان سیاسی بهاییت در سال‌های واپسین قرن بیستم «توقیعات»ی را با موضوع نظم جهانی بهایی از شوقی منتشر کرد که تأمل‌برانگیز بود. لذا پیش از تحلیل آموزه «نظم بدیع جهانی» در ایدئولوژی بهاییت به این موضوع پرداخته‌ایم. توقیعات نظم جهانی بهایی در بحبوحه فروپاشی بلوک شرق منتشر شد و «نظم بدیع جهانی» شباهت زیادی با دیدگاه «نظم نوین جهانی» به رهبری آمریکا دارد.

مقاله حاضر به بررسی نفوذ و قدرت اقتصادی بعضی از خاندانهای بهایی در دوران حکومت پهلوی دوم میپردازد. درباره فعالیتهای اقتصادی افرادی مانند حبیب ثابت پاسال و هژبر یزدانی که از طریق فساد اقتصادی به ثروت هنگفتی دست یافته بودند کتابهای متعددی به نگارش درآمده است. اما درباره برخی اشخاص و خاندانهای دیگر بهایی که در دوران پهلوی به فساد اقتصادی آلوده بودند و از این طریق به ثروت زیادی دست یافته بودند پژوهش چندانی صورت نگرفته است. مقاله حاضر با بررسی موردی تعدادی از این خانوادهها بخش دیگری از فعالیت اقتصادی بهاییان را در دوران پهلوی دوم مورد مطالعه قرار داده است. این پژوهش مبتنی بر اسناد دولتی است و روایتی توصیفی دارد.

سازمان بهاییت همچون احزاب و سازمان‌های سیاسی دیگر دارای ارگان رسمی است تا در جهت تبلیغ ایدئولوژی خود و ایجاد وحدت سازمانی از آن بهره ببرد. سازمان بهاییت به این منظور و در ادوار گذشته از نشریات متعددی در سطوح مختلف و با معیارهای متفاوتی از جمله سنی بهره برده است. نمونه این نشریات عبارتند از: آهنگ بدیع که بیشتر مخاطبش تحصیل‌کردگان هستند، یا ورقا که مخاطب آن کودکان و نوجوانان بهایی هستند. همه این نشریات کاملاً رسمی بوده و ذیل سیاست‌گذاری‌های مدیریت سازمان در بیت‌العدل و تحت نظارت آن منتشر می‌شوند. اما در این میان نشریه اخبار امری بیش از نشریات دیگر اهمیت دارد. این نشریه ارگان رسمی بهاییت است که اخبار و احکام به طور ویژه از طریق آن به همه اعضای سازمان ابلاغ شده و مکتوبات آن کاملاً جنبه سند رسمی سازمانی دارند. در این مقاله که نخستین نوشته درباره نشریه اخبار امری است به صورت مختصر از تاریخچه این نشریه و جزییات آن در بازه زمانی حکومت پهلوی سخن گفته شده است. این مقاله به‌طور کلی مبتنی بر آرشیو این مجله از سال 1327 تا پیش از انقلاب اسلامی و نیز تعدادی از شماره‌های آن در طول سال‌های 1305 و 1317 است. در این تحقیق از اسناد ساواک نیز استفاده شده است.

در مقاله حاضر مهمترین نظریه‌هایی که در باب پیدایش بابیت از ابتدا تا امروز مطرح شده‌اند به شیوه استقراء گرد آمده‌اند. با وجود این، نمی‌توان ادعا کرد استقرای صورت گرفته «استقرای تام» باشد، چون ممکن است نظریه‌هایی باشند که در این مجموعه ذکر نشده‌اند. هدف از این تحقیق، فهم جنبش بابیت در نیمه قرن سیزدهم هجری است. تا کنون تحقیقی که به گردآوری نظریه های پیدایش بابیت بپردازند به نگارش در نیامده است. از این جهت مقاله حاضر می‌تواند گام نخست را در این زمینه بردارد. در نوشتار حاضر 11 نظریه در باب پیدایش بابیت مورد بازشناسی قرار گرفته‌اند. توجه به این نظریه ها در یک تحقیق می‌تواند ما را با ابعاد مختلف بابیت آشنا سازد و با امکان مقایسه میان نظرهای مختلف، نقاط قوت و ضعف هر کدام را نشان دهد. نظریه های بابیت را به طور کلی می‌توان به دو دسته نظریه‌های «درون‌زا» و «برون‌زا» تقسیم کرد. نظریه‌های درون‌زا آن دسته از نظریاتی هستند که معتقدند علت پیدایش بابیت درونی است و ریشه در تاریخ، فرهنگ و جامعه ایران دارد. در حالی که نظریه‌های برون‌زا بر آنند که علل و عوام پیدایش بابیت در خارج از واقعیت‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ایران ریشه دارند. این دو نظریه کلی، اقسام مختلفی دارند که در مقاله حاضر به آنها اشاره شده است.

دکتر سیدحسین نصر از فیلسوفان و اندیشمندانی است که با حکومت پهلوی همکاری داشت و به یکی از رجال آن دوره تبدیل شد. او به یکی از خاندان‌های اشراف دوران قاجار و پهلوی تعلق داشت که این وضعیت در زندگی و اندیشه سیاسی او تأثیر مستقیمی داشت. نصر در طول زندگی سیاسی خود تلاش کرد اندیشه سیاسی‌اش را در تثبیت و تقویت حکومت پهلوی به کار گیرد. اندیشه سیاسی نصر از گونه‌های «محافظه‌کاری سنتی» است. نظام سیاسی مورد نظر او «سلطنت اسلامی» است و نصر با الگوگیری از نظام سیاسی صفویه و آرمانی دانستن سبک زندگی آن دوره به دنبال بازتولید آن فرهنگ و سیاست در عصر جدید بود. نصر به‌مثابه یک محافظه‌کار سنتی تمام عیار پیش از هر چیز در پی احیای نظام معرفتی سنتی بود. او بخش مهمی از زندگی اجتماعی و سیاسی خود را در این راه صرف کرد. او که از فیلسوفان شناخته شده سنت‌گرا است به تاریخ علم و فلسفه در تمدن ایران و اسلام علاقه زیادی نشان داد و بخشی از آثار او به معرفی این فلسفه و نظام معرفتی تعلق گرفت. اندیشه سیاسی نصر یک اندیشه نخبه‌گرایانه و الیگارشیک است که با توده‌ای کردن سیاست از هر نوع آن مخالف است. با وجود این نصر بیش از هر اندیشه‌ای با اندیشه‌ها و نحله‌های چپ مخالف است. در اندیشه سیاسی او مساوات‌طلبی، دمکراسی‌خواهی و آزادی‌طلبی که همگی از آثار مدرنیته معرفی می‌شوند جایی ندارند. از این منظر، جامعه همواره سلسله مراتبی و دارای «وحدت اندام‌وار» است که هر کس در جایی که باید باشد هست. این اندیشه از «فرهنگ والا» که خاستگاهی سنتی دارد دفاع کرده و به نقد فرهنگ توده‌ای که زاییده مدرنیته است می‌پردازد. نصر با ناسیونالیسم باستان‌گرایانه پهلوی نیز مخالف بود و به‌جای آن نوعی از وطن‌پرستی سنتی و تمدنی را پیشنهاد می‌کرد که رویکردی فرهنگی داشت و به‌لحاظ جغرافیایی وسیع‌تر و شامل گستره تمدن ایران اسلامی بود. پس از انقلاب اسلامی و فروپاشی نظام دو قطبی جهان در یک دهه بعد، نصر همین برداشت از وطن‌گرایی را دوباره مطرح کرد. او از منتقدان نظریه «برخورد تمدن‌ها» بود و اعتقاد داشت که فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی در دوره جدید نیز که رو به سوی نظم نوین جهانی دارد قادر به حفظ خویش است.

 در مقاله حاضر برای تحلیل و نقد شیوة تاریخ‌نگاری کنت آرتور دو گوبینو مشخصاً، کتاب مهم او در این زمینه، یعنی کتاب مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، مورد نقد و نظر بوده است. این کتاب نخستین اثر و یا از نخستین آثاری است که درباره تاریخ بابیت انتشار یافته است. کتاب مذکور در سال 1866 برای نخستین‌بار در پاریس با عنوان "Les religions et les philosophies dans l’asie centrale" در 543 صفحه بوسیله انتشارات Tous droits réservés به چاپ رسید. نویسنده این اثر وزیرمختار وقت فرانسه در ایران است و برای نگارش آن ضمن بهره‌گیری از نوشته‌های بابیان شخصاً با برخی از آنان دیدار نیز داشته است. این اثر در سال 1324 توسط علی‌محمد فره‌وشی (مترجم همایون) ترجمه شد و در مقاله حاضر از همین ترجمه استفاده شده است. مترجم، از ترجمه دو بخش کتاب که شامل ترجمه فرانسوی کتاب «بیان عربی» نوشته یحیی نوری و نیز چندین نمایشنامه بود صرفنظر کرده است. اثر گوبینو، صرف‌نظر از اشتباهات و کاستی‌هایش،به این دلیل که اولین و قدیمی‌ترین کارهای پرداخته شده، در تاریخ بابیه است، اهمیت بسزایی دارد. به دلایلی که در همین مقاله برشمرده می‌شود، بهاییان کار گوبینو را مسکوت و فراموش‌شده گذاشته‌اند. مقاله حاضر تحلیل و نقد گزارش‌های تاریخی آرتور گوبینو درباره بابیت است.

 میان آثار برجای مانده از مطالعات کلاسیک و کهن درباره فرقه بابیه، گاهی به نام نویسنده‌ای فرانسوی با حروف اختصاری ای. ال. ام. نیکلا برمی‌خوردیم. می‌دانستیم که وی افزون بر نشر آثار مختلف درباره ایران، تألیفات متعددی درباره بابیه و شیخیه نیز دارد. گرچه تنها یک اثر از او به زبان فارسی ترجمه شده است. این نام، تا دو دهه قبل، معمایی بود که آشنایی بسیار کمی تنها در حد چند سطر از او وجود داشت. حتی نام کوچک او نیز به درستی معلوم نبود تا آنکه در سال 1377، هما ناطق، برای نخستین بار از مجموعه اسنادی مربوط به «آلفونس نیکلا» سخن گفت که به مؤسسه مطالعات ایرانی دانشگاه سوربن تعلق داشته و شارل هانری فوشکور ریاست آن مؤسسه ، چند ماه پیش از بازنشستگی‌اش در سال 1373، آنها را برای تنظیم و انتشار در اختیار وی قرار داده است...

در بررسی تاریخ اندیشه دوران مشروطه وقتی به موضوع اختلاف‌نظر علمای مشروطه‌خواه با علمای مشروعه‌خواه می‌رسیم از بین آرای گوناگونی که در بیان چرایی این اختلاف گفته و نوشته‌اند، به‌جای دو دیدگاه سیاسی زودگذر، دو نگرش کلان و ماندگار را می‌یابیم که سبب آن اختلاف نظر شده بود. این نیز دانستنی است که برخی محققان، علت آن اختلاف را در تفاوت فهم این دو گروه از اصول و آموزه‌های شیعی دانسته‌اند و برای نگارش تاریخ‌ اندیشه سیاسی بر اساس این فرضیه قلم زده‌اند. اما برخی دیگر از محققان، علت اختلاف را نه در تفاوت فهم از آموزه‌های مذهبی که در تفاوت نگاه آنان به رژیم حکومتی مشروطه دانسته‌ و گفته‌اند آنچه به لحاظ فکری موجب صف‌آرائی این دو گروه مشروطه‌خواه و مشروعه‌خواه در برابر یکدیگر شد نه قرائت و تحلیل متفاوت از «دین»، بلکه تحلیل متفاوت از کارکردهای «مشروطه» بوده است. این مقاله با پذیرش نظر اخیر به تحلیل اختلاف فکری این دو گروه بر اساس متون برجامانده از آنان پرداخته است.

در این مقاله تلاش می شود پنج موضوع مرتبط با جنبش دانشجویی از نگاه محمود احمدی نژاد مورد بررسی قرار گیرد: 1. مفهوم جنبش دانشجویی؛ 2. بررسی جنبش دانشجویی در ایران در دهه 1350 ؛ 3. تأثیر امام خمینی و انقلاب اسلامی بر جنبش دانشجویی؛ 4. شکل گیری دفتر تحکیم وحدت؛ 5. تسخیر سفارت آمریکا (لانه جاسوسی) در آبان 1358 . در واقع احمدی نژاد به عنوان یکی از فعالان دانشجویی خط امام در نیمه دوم دهه 1350 و به ویژه پس از انقلاب دارای نکات و مطالب قابل توجهی است که عدم انجام کار پژوهشی در این باره، مرور بر این موضوع را ضروری می سازد. در این مقاله تلاش شده است ضمن بیان دوران دانشجویی و فعالیت های احمدی نژاد در آن سالها به پنج مسئله فوق پاسخ داده شود. در برداشتی از این گفتار، نظریه ای که می توان از پدیده «تسخیر لانه جاسوسی » توسط دانشجویان استخراج کرد و در دیدگاه احمدی نژاد هم به چشم می خورد، این است که اقدام به این رفتار در لایه های پنهانی تر انقلاب اسلامی ریشه داشت. تسخیر سفارت آمریکا که گرانیگاه قدرت حکومت پهلوی تلقی می شد، در واقع حلقه تکمیل کننده انقلاب اسلامی دریافت می شد که حدود 250 روز بعد اتفاق افتاد. این اقدام نشان می داد، انقلابیون میان «استبداد » و «استعمار» تفاوتی نمی بینند و هر دو را مکمل هم و دو روی یک سکه می دانند. نظریه قابل استخراج این است که انقلاب اسلامی نه تنها قیامی علیه استبداد داخلی بود، بلکه نهضتی علیه نظام سلطه جهانی و ساختار استعماری آن نیز به شمار می آمد. مباحث جنبش دانشجویی از دیدگاه احمدی نژاد که این مقاله به آنها اشاره می کند، روایت گر گوشه هایی از این واقعیت است

دهه 1320 به بعد شاهد ظهور نسلی از دانش آموختگانی بود که به تدریج به «روشنفکر دینی» یا «روشنفکر مذهبی » مشهور شدند. این دهه مقارن بازمانی است که کشور از بار استبداد رضاخانی رهایی یافته، اما همچنان گرفتار سراسیمگی سیاست های دین زدای پهلوی است. در این دوران هر دو طیف روشنفکران وابسته به غرب و روشنفکران دینی به نظریه پردازی و بسط اندیشه های خود پرداختند. مهندس بازرگان از نخستین افرادی است که گامهای نخستین خود در حوزه روشنفکری دینی را در این دوره برداشت. «راه طی شده » مهم ترین کتاب وی در این شرایط حاکم بر ایران است که به خوبی می تواند فضای ذهنی نویسنده را در آن شرایط ترسیم کند. گرچه برخی باورهای بازرگان در دوره های بعد با دگرگونی هایی مواجه شد اما بنیاد فکری او که در این اثر مطرح می شد همچنان تا انتهای زندگی با وی همراه بود. اما در تحولات دهه 1340 که جنبش های انقلابی همراه با ایدئولوژی اسلامی در میان طبقات شهری جایگاه ممتازی پیدا کرد، شخصیت با نفوذ دیگری در سپهر روشنفکری دینی ظهور کرد که او نیز با خود سنت دیگری از روشنفکری دینی را تبلور و عینیت بخشید. دکتر علی شریعتی که از دهه 1340 به بسط اندیشه های خود می پرداخت با اندیشه های انقلابی و شالوده شکن خود که بیشتر نیز بر مفهوم «عدالت » تأکید داشت، نظام فکری منسجمی را ارائه کرد که همچنان پس از دهه ها در تحولات فکری ایران نقش دارد. پس از شریعتی افراد متفاوتی با گفتمان و پارادایم فکری ای که شریعتی از آن بهره می جست، سخن گفتند. طیف های گوناگونی که در داشتن ویژگی های اسلام گرایی، عدالتخواهی و انقلابی گری اشتراک نظر داشتند. در تحولات پس از انقلاب نیز پس از آن که در سالهای نخستین هنوز آثار اندیشه های شریعتی بر تحولات کشور به روشنی دیده می شد در تحولات پس از سال 1384 نیز رسوخ این سنت روشنفکری به وضوح قابل رؤیت بود. در مقاله حاضر تلاش می شود با رجوعی به آثار مهندس بازرگان و دکتر شریعتی که نماد دو سنت روشنفکری دینی «آزاد یخواه » و «عدال تخواه » محسوب می شوند، ویژگی های مهم این دو سنت روشنفکری را مورد بازشناسی قرار دهیم

حکومت پهلوی همانند هر حکومت دیگری از بنیان های نظری و ایدئولوژیک برخوردار بود که تلاش می کرد بدینوسیله مشروعیت سیاسی خود را تأمین کند. فعالان سیاسی و اعضای دیوانسالار و افراد وابسته به هیأت حاکم پهلوی دارای ویژگیها و خصایصی بودند که بخشی از آن محصول نظام سیاسی پهلوی بود. به عبارت دیگر، در طبقه حاکم عصر پهلوی نوع خاصی از «فرهنگ سیاسی» وجود داشت که می تواند بخشی از رفتارهای حاکمان و سیاست های حکومت در این مقطع تاریخی را تبیین کند. رهیافت فرهنگ سیاسی، هم می تواند ایدئولوژی سیاسی را نشان دهد و هم ویژگی ها و خصایص حاکمان را. آنچنان که صاحبنظران «فرهنگ سیاسی » گفته اند این حوزه شامل هنجارها، مطلوبها، احساسات، اطلاعات و مهارت های سیاسی می شود. در گفتار پیش رو تلاش می شود با این برداشت از مفهوم فرهنگ سیاسی به شناخت دیگری از حکومت پهلوی دست یابیم. برای دستیابی به این منظور از چهار روش کلی بهره برده ایم: 1- بررسی ایدئولوژی سیاسی حکومت پهلوی؛ 2- بررسی ویژگی های فکری و شخصیتی شخص شاه به عنوان رأس و نماد حکومت پهلوی؛ 3- بررسی ساختار سیاسی و تأثیرات آن بر فرهنگ سیاسی؛ 4- بررسی تحقیق های میدانی و پرسشنامه ای انجام شده درباره نخبگان سیاسی و کارکنان بوروکراسی مرتبط با نظام پادشاهی (به ویژه آنچه که ماروین زونیس انجام داده است). در ضمن شناخت «فرهنگ سیاسی هیأت حاکم در دوره پهلوی دوم » دلایل و علل انقلاب سال 57 نیز روشن می شود. این موضوع وقتی چهره کامل خود را نشان می دهد که آن فرهنگ سیاسی را با فرهنگ سیاسی جامعه ایران در همان دوره مقایسه کنیم.