مقاله حاضر به بررسی زمینه‌های تاریخی پیدایش حزب دمکرات کردستان ایران در سال‌های نخست پس از جنگ جهانی دوم می‌پردازد و تحولات آن را تا انقلاب اسلامی مورد مطالعه قرار می‌دهد. در این پژوهش به‌طور ویژه به نقش عنصر خارجی در پیدایش و تحولات حزب دمکرات کردستان ایران پرداخته شده و در روایتی توصیفی نقش نظام بین‌الملل بعد از جنگ جهانی دوم را در فعالیت‌های تجزیه‌طلبانه و مبارزه مسلحانه مورد بررسی قرار می‌دهد. این تحقیق مطالعه موردی محسوب شده و دوره زمانی آن از دهه 1320 تا انقلاب اسلامی در سال 1357 است.

 هنوز چند ماهی از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نگذشته بود که نظام نوپدید درگیر یک پرونده جنجالی جاسوسی شد. در ششمین روز اردیبهشت‌ماه سال 1358 یکی از اعضای بلندپایه سازمان مجاهدین خلق به نام محمدرضا سعادتی به هنگام ملاقات با ولادیمیر فیسینکو، دبیر اول سفارت شوروی در تهران و عضو سازمان اطلاعاتی آن کشور، دستگیر شد. قرار بود در این ملاقات سعادتی نسخه‌ای از پرونده سرلشگر احمد مقربی را که به همراه داشت، در اختیار مأمور کا.گ.ب بگذارد. شرح ماجرای چگونگی دست‌یابی سازمان مجاهدین خلق به پرونده مقربی در دادرسی ارتش مجالی دیگر می‌طلبد. مقربی در سال 1356 یعنی درست یک سال پیش از انقلاب به جرم جاسوسی برای اتحاد جماهیر شوروی دستگیر و اعدام شد. مسلماً آنچه در درجه اول برای مأموران کا.گ.ب اهمیت و اولویت داشت، دانستن علت لو رفتن یک عامل بلندپایه در یکی از مهم‌ترین کشورهای هدف بود. اما بی‌تردید این همه انگیزۀ مأموران کا.گ.ب در ایران نبود؛ بلکه روس‌ها می‌خواستند هرچه زودتر از بی‌نظمی حاصل از انقلاب استفاده کرده و به جز حزب توده، که عامل سنتی و شناخته‌شدۀ شوروی بود، عوامل دیگری در حاکمیت تازه و در میان نیروهای اسلامی پیدا کنند؛ به ویژه که در روزهای آغازین پیروزی انقلاب در چشم آنان که از ماهیت این سازمان و هشیاری و تشخیص دست‌اندرکاران انقلاب چندان آگاه نبودند، سازمان مجاهدین خلق، می‌توانست یکی از پایگاه‌های نفوذ باشد. کا.گ.ب به سراغ سازمان مجاهدین خلق رفت. آنان به قدر کفایت این سازمان را می‌شناختند و پیشینه همکاری با آنها را داشتند؛ چنانکه پس از ترور مستشاران آمریکایی در تهران به دست عوامل این سازمان در سال 1355، عناصر سازمان مجاهدین خلق کیف حاوی مدارک اداره مستشاری را به مسکو فرستادند. سازمان مجاهدین خلق نیز به این نوع روابط نیاز داشت؛ بنابراین باید نظر مساعد روس‌ها را به توانایی‌ها و قدرت خود جلب می‌کرد. کا.گ.ب بر این گمان بود که در غیاب یک سازمان اطلاعاتی قدرتمند و آشفتگی‌های پس از انقلاب می‌تواند در ایران فعال مایشاء باشد. کا.گ.ب حتماً ریسک این عملیات پنهان را نیز محاسبه کرده بود؛ اما احمد مقربی چه کسی بود و چرا کا.گ.ب حاضر شد به خاطر دست‌یابی به پرونده‌اش، دولت جدید را نسبت به فعالیت‌های خود حساس و نسبت به اتحاد جماهیر شوروی بدگمان کند؟اول بار روزنامه رستاخیز در بیست و چهارم آذر سال 1356 خبر داد که سرلشگر احمد مقربی به جرم جاسوسی برای یک کشور بیگانه دستگیر شد. این کشور بیگانه اتحاد جماهیر شوروی بود. بدین ترتیب شایعاتی که از چندی پیش در مورد دستگیری یک افسر بلندپایه ارتش نقل محافل بود تأیید گردید. بی‌گمان کشف و دستگیری مقربی موفقیتی برای دستگاه اطلاعاتی ایران به شمار می‌رفت، همچنانکه به کار گرفتن سرلشگر مقربی و بهره‌کشی از او در طی سالیان متمادی نیز موفقیتی برای سازمان اطلاعاتی شوروی به حساب می‌آمد.

بیش از یک سال است که از انتشار کتاب «چریک های فدایی خلق: از نخستین کنشها تا بهمن 1357» می گذرد. در این مدت سازمان های مختلف منشعب از چریک های فدایی، برخی اعضای سابق و لاحق این سازمان و تنی چند از علاقه مندان، هریک به فراخور درکِ خود از محتوای کتاب، اطلاع از رویدادها و بهره مندی از ادب به نقد آن پرداخته و نسبت به آن واکنش نشان دادند. این نقدها، عموماً در سایت های مربوط و یا نزدیک به «فدایی»ها و تعدادی نیز در یکصد و دومین شماره نشریه آرش که در فرانسه و به همت آقای پرویز قلیچ خانی منتشر می شود، انتشار یافته است. بر خود فرض می دانم از همه آنان، چه کسانی که به منظور «تدقیق » و چه آنان که به نیت تخریب درباره کتاب سخن گفته اند، تشکر نمایم، زیرا از همه آنان آموختم که باید با وسواس و دقت هر چه بیشتر سخن بگویم. امید است چنین باشد.