امضای قرارداد رژی و جریانات گسترده اعتراضی نسبت به اثرات و پیامدهای مخرب اقتصادی و سیاسی آن نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران محسوب میشود که نقش تعیینکنندهای در بیداری افکار ایرانیان داشت. مورخان بسیاری، چه همزمان با واقعه و چه بعد از آن، به طور مفصل و مستقل بدان پرداختهاند. هرچند هنوز خلأ یک تحقیق جامع و کامل، که به صورت بیطرفانه به واقعه تحریم تنباکو بپردازد و نقش هر یک از عوامل موثر در شکلگیری جنبش را موشکافانه بررسی کند، حس میشود. در این مقاله به بررسی و نقد یکی از آثار نوشته شده در این زمینه البته با تکیه بر نقش روحانیت و علما میپردازیم: شورش بر امتیازنامه رژی اثر فریدون آدمیت. آدمیت که اکثر قریب به اتفاق آثار و تحقیقاتش را پیرامون مشروطیت تألیف کرده است و سرسلسله تحقیقات تاریخی مدرن در دوران پهلوی محسوب میشود، به دلیل موقعیت خاص اجتماعی، طبقاتی و سیاسی خود تلقی مثبتی نسبت به روحانیون و علما نداشته و این نگاه در تحلیل وی بسیار اثرگذار بوده است. «شورش بر امتیازنامه رژی» جزء آخرین آثار فریدون آدمیت به حساب میآید که در سال 1360 به طبع رسانیده است. نویسنده کتاب در پیشگفتار موضوع مورد بررسی خود را «محدود به حرکت سیاسی ضد رژی» میکند. در همین بخش در مورد نگرش و شیوه تاریخی خود که معمولاً در ابتدای تمامی آثارش از آن سخن به میان میآورد، توضیحاتی میدهد: «در این نگرش تاریخی مأنوسات ذهنی کنار نهاده میشوند، همه جا شک دستوری به کار گرفته میشود که سره از ناسره باز شناخته گردد، افسانه راه نمییابد و جلوهای ندارد. لاجرم واقعیات میمانند...» روشی که البته آدمیت معمولاً بدان پای بند نمیماند.