مشروطیت، از حوادث بزرگ دوران معاصر است که، به لحاظ «تأثیر عمیق و ماندگار »ش بر سیاست و فرهنگ این سرزمین، نقطة عطفی در تاریخ به شمار م یرود و امروزه بسیاری از صاح بنظران، بررسی مشروطیت و کاوش درباره ریش هها و پیامدهای آن را، برای آشنایی نسل حاضر با پیشینه فرهنگ و سیاست کشور خویش، و عبر تگیری از آن در جهت بهبود وضعیت کنونی خود، امری حیاتی میشمرند. بررسی مشروطیت، اما، بدون پرداختن به مواضع فکری و سیاسی آیت الله حاج شیخ فضل الله نوری ممکن نیست. چه، وی در مراحل گوناگون تاریخ مشروطیت دخیل و مؤثر بوده و چنانچه مشروطیت را بستر بروز نخستین نزاع جدّی و اصولی بین «دین » و «مدرنیزم » در تاریخ کشورمان به شمار آوریم، شیخ در آن هنگامه، پرچمدار دفاع از دین محسوب م یشده و هزینه سنگینی را نیز بابت این امر پرداخت کرده است. بررسی زندگی و افکار آیت الله حاج شیخ فضل الله نوری، از زاویة دیگر نیز که این مقاله، به منظور آن گرد آمده خالی از فایده و عبرت نیست، و آن بازکاوی نقش وی به مثابة یک «مصلح» پرتکاپو و تأثیرگذار در تاریخ معاصر است؛ شخصیتی که - حتی اگر افکار و رفتارش را صائب ندانیم - باید بپذیریم که با مبارزات خویش بر سیر تاریخ کشورمان در عصر مشروطیت و پس از آن تأثیر نهاده و حتی پس از گذشت 70 سال از مرگ، بحث های بسیاری را در دوران انقلاب اسلامی برانگیخته است. مقاله حاضر، شخصیت، اندیشه و عملکرد شیخ را از این زوایه مورد بحث و بررسی قرار می دهد. این بنده راقم سطور، سالیان دراز در حوزه تاریخ مشروطیت و زندگی شیخ فض لالله نوری به تحقیق و پژوهش مشغول بوده و در خصوص آیت الله حاج شیخ فضل الله، افزون بر تألیف و انتشار آثاری چون نقش سه گانه شیخ شهید نوری در نهضت تحریم تنباکو و پایداری تا پای دار )در دهة 1360 (، در سالهای اخیر نیز 7 اثر با عناوین زیر روانة بازار کتاب کرده است، که می توان تفصیل پاره ای از مباحث این مقاله را از خلال آنها بازجست: 1. آخرین آواز قو!؛ بازکاوی شخصیت و عملکرد آیت الله حاج شیخ فضل الله بر اساس «آخرین برگ » زندگی او، و «فرجام » مشروطه 2. آیت الله حاج شیخ فضل الله و مکتب تاریخنگاری مشروطه 3. اندیشه سبز، زندگی سرخ، زمان و زندگیآیت الله حاج شیخ فضل الله 4. دیده بان، بیدار! ؛ دیدگاهها و مواضع سیاسی و فرهنگی آیت الله حاج شیخ فضل الله 5. کارنامه آیت الله حاج شیخ فضل الله؛ پرسش ها و پاسخ ها 6. خانه بر دامنة آتشفشان 7. کالبدشکافی چند شایعه دربارة آیت الله حاج شیخ فضل الله نوری.

آقا سیداحمد رضوی فرزند سید شهاب الدین، مشهور به «ادیب پیشاوری»، حکیم، ریاضیدان، ادیب، شاعر و حماسه سرای بزرگ اسلامی، در حدود ۱۲۶۰ هجری قمری در میان عشایر غیور و جنگجوی پیشاور (واقع در پاکستان کنونی) به دنیا آمد. نیاکان وی اغلب صاحب زهد و تقوی و اهل ذکر و دعا بودند و مردمان را بدانان ارادتی ویژه بود. در مبادی تحصیل ادیب، زادگاه وی را همچون دیگر نقاط مرکزی و شمالی هند آن روز، آتش قیامی سخت علیه انگلیسیها فراگرفت (۱۸۵۷ م) و در نزاع اهالی با نظامیان دولت انگلیس، پدر و غالب بستگان ادیب به قتل رسیدند. پس از این جریان، وی ناگزیر پیشاور را ترک گفت و به کابل رفت. او از مخالفان انگلیس و قرارداد 1919 بود.